Mundarija Kirish I bob portland sementni ishlab chiqarish usullari

Portlandsement klinkeri ishlab chiqarishda quyidagi asosiy texnologik 
operatsiyalar bajariladi: 
1. Ohaktosh va gil qazib olinadi;
2. Xom ashyo materiallari tayyorlanadi va maydalaniladi;
3. Yoqilg‘i tayyorlanadi;
4. Xom ashyo materiallari kuydiriladi.
Klinkerni tuyish va portlandsement ishlab chiqarish uchun asosan kuyidagi 
texnologik jarayonlar bajariladi:
1. Qо‘shilmalar tayyorlanadi;
2. Klinker qо‘shilmalar bilan birga tuyiladi;
3. Portlandsement omborga joylanadi.
Talab qilingan kimyoviy tarkibli bir jinsli xom ashyo aralashmasini hosil qilish 
uchun uning tarkibiga kiradigan materiallarni tayyorlash kerak. Bunday aralashmani 
tayyorlash uchun uning tarkibiga kiradigan materiallarning (ohaktosh, gil va 
tо‘g‘rilovchi qо‘shilmalar) ning hammasi mayda qilib tо‘yiladi va yaxshilab 
aralashtiriladi. Aralashma tarkibiga kiradigan materialar maydalab tuyilsa, xom 
ashyo aralashmasi tarkibidagi oksidlar kuydirilayotganda о‘zaro yaxshiroq 
ta’sirlashadi. Xom ashyo iloji boricha maydalab tuyilsa, u kuydirilayotganda 
klinkerda ta’sir etishmay qolgan moddalar deyarli butunlay bо‘lmaydi. Bu vaqtda 
hamma oksidlar minerallar holida bog‘langan bо‘ladi. Mayda qilib tuyilgan 
materiallar quruqligicha yoki suvda yaxshilab aralashtirilishi mumkin. Xom ashyo 
1. 
1
Salimov Z., To‘ychiev I.S. Kimyoviy texnalogiya protsesslari va apparatlari. - Toshkent, 
O‘qituvchi, 1987. – 408 b. 
2. YUsupbekov N.R. va boshq. Kimyo va oziq-ovqat sanoatlarining asosiy jarayon va qurilmalari.- 
Toshkent, ToshKTI, 2000. -231 b. 

---

6 
 
materiallari suv ishtirokida tayyorlansa portlandsement ishlab chiqarish «hо‘l» usul 
deb, quruqligicha tayyorlansa «quruq» usul deb ataladi. Qaysi usulni tanlash 
texnologik va texnik-iqtisodiy xarakterdagi bir qator faktorlarga bog‘liq (kuyidagi 
sxemaga qarang Xozirgi kunda mamlakatimizda ham «quruq» usulni kо‘proq 
qо‘llash tendensiyasi salmoqli о‘rin olmoqda. Portlandsement ishlab chiqarishda 
asosiy texnologik operatsiyalar quyidagicha: xom ashyo aralashmasini tayyorlash, 
uni 1450–1500 °C haroratda kuydirish va klinker hosil qilish, klinkerni gips va 
boshqa qо‘shimchalar qо‘shib birgalikda mayin maydalab, mayindispersli kukun – 
sement olishdan iborat.
Klinker ishlab chiqarishning ikki usuli mavjud bо‘lib, ular biri ikkinchisidan 
xom ashyo aralashmasini kuydirishga tayyorlash texnologiyasi bо‘yicha farq qiladi. 
Bular hо‘l va quruq usullardir. Birinchi holatda xom ashyo materiallarini 
aralashtirish va maydalash ma’lum miqdordagi suv ishtirokida amalga oshiriladi, 
ikkinchi holatda esa xom ashyo materiallari avvaldan yoki maydalash va 
aralashtirish jarayonida quritiladi. Xom ashyo komponentlaridan iborat aralashma 
kо‘rinishidagi qaymoqsimon konsistensiyali suspenziyani «shlam» deb ataladi, 
quruq xom ashyo komponetlarini birgalikda quruq maydalashdan hosil bо‘luvchi 
mayda dispersli quruq kukuni esa – xom ashyo uni deb yuritiladi. Quruq usul klinker 
hosil qilish uchun kerakli issiqlikni sezilarli (1,5–2 marta) tarzda kamaytirishga 
imkon beradi.
Quruq usulda klinker olishda kuydirish uchun sarflanuvchi issiqlik sarfi 180–
1100 kkal/kg, hо‘l usulda esa 1400–1600 kkal/kg klinker miqdorini tashkil 
etadi.Xom ashyo materiallarini quritish uchun kerak bо‘lgan issiqlikni hisobga 
olganda (120–150 kkal/kg klinker) quruq usulda, hо‘l usuldagi 1500 kkal miqdorga 
nisbatan olganda 1 kg klinkerga 900–1250 kkal tashkil etadi. Oxirgi yillarda 
jahonning kо‘pgina mamlakatlarida, shu jumladan, О‘zbekistonda ham sementni 
quruq usulda ishlab chiqarish yо‘lga qо‘yilgan va qо‘yilmoqda, ammo hо‘l usul 
ulushi hamon yuqorligicha (50 % atrofida) qolmoqda.

---

7 
 
Xom ashyo tayyorlash texnologiyasi xomashyo materiallari xususiyatlariga 
kо‘ra tanlanadi. Xom ashyo aralashmasi minimal tarzda ikki, kо‘pincha esa uch va 
hatto tо‘rt komponentdan tashkil topadi.Xom ashyo aralashmasini tayyorlash uchun:
a) CaSO3 tutuvchi ohakli komponenti uning aralashmada bо‘lgan kerakli 
miqdoridan kо‘proq qilib olinishi lozim; 
b) tuproqli komponent ushbu komponentning kimyoviy tarkibi asosan SiO2 va 
Al2O3 kislotali oksidlardan, shuningdek, ma’lum miqdorda Fe2O3 iborat bо‘ladi;
v) bir yoki ikki kislotali oksidning aralashmada zaruriy miqdorga yetkazilishi 
uchun xizmat qiluvchi korrektirlovchi (muvofiqlashtiruvchi) qо‘shimchalar 
qо‘shiladi. Xom-ashyo aralashmasi asosan (75–80 : 25–20) % karbonat va tuproqli 
komponentlardan tashkil topadi. Ohakli va tuproqli komponentlar sifatida: 
ohaktoshlar, tuproqsimon ohaktoshlar, ohaktoshli mergellar, tuproqsimon mergellar, 
ohaktoshli tuproq va tuproq kabi xomashyolardan iborat turli jinslardan 
foydalaniladi. Tabiiy tuproqli xomashyo о‘rniga: asosli va nordon domna shlaklari, 
nefelinli shlam, yonuvchi slanetslarning kullari kabi turli ishlab chiqarish 
chiqindilaridan foydalaniladi.
Sement ishlab chiqarishning quruq usulida xomashyo komponentlari 
maydalovchi uskunalarda maydalanadi, qurituvchi barabanlarda quritiladi, sо‘ng 
yanada maydalanishi uchun bir vaqtning о‘zida uzluksiz ravishda ishlovchi sharli 
quvursimon tegirmonlarda maydalanadi va aralashtiriladi. Xomashyo unining jami 
namligi tegirmonlar ichiga aylanma pechlar ichidan chiquvchi issiq tutun gazlari 
hisobiga 1–2 % gacha yetkaziladi. Quruq xom-ashyo uni maxsus vertikal siloslarga 
yetkaziladi, bu yerda uning tarkibi kerakligicha о‘zgartiriladi. Sо‘ng xomashyo uni 
uchun barcha hajmi bо‘yicha о‘rtalashtiriladi (gomogenizatsiyalanadi) va aylanma 
pechlarning sarflanma bunkerlariga uzatiladi. 
Sement zavodlarida texnologik jarayonlarni nazorat qilish. 
Sementni quruq usulda ishlab chiqarishda (rasmda) ohaktosh 6 jag`simon va 5 
bolg`ali maydalagichlarda ikki bosqichli maydalanishdan o`tadi. 2 jo`vali 
maydalagichda maydalangan tuproq 1 barabanda quritiladi. So`ng ohaktosh va 
tuproq 4 ulushlagichlar bilan jihozlangan 7 bunker orqali 3 konveyerlar 

---

8 
 
yordamidabirgalikda maydalash va shu bilan bir vaqtda pechdan tashqaridagi 
issiqlik almashtirish jihozlaridan keluvchi gazlar orqali quritish uchun 8 quvurli 
tegirmonga uzatiladi. Maydalangan material havo oqimi orqali 9 separatorga kelib 
tushadi va bu yerda u mayin va dag`al fraksiyalarga ajratiladi. So`ng mayin fraksiya 
33 siklonlar, 32 aerajeloblar va ulushlovchi jihozlar orqali 31 xomashyo uni 
omborxonasiga yetkazadi, dag`al fraksiya esa 9 separator orqali qayta tuyish uchun 
tegirmonga yo`naltiriladi.
Xomashyo uni siloslardan aralashtiruvchi aeratsiya jihozlari, 30 aerajelob va 
ta’minlagichlar orqali 13 siklonli issiqlik almashtirgichlarga yetkaziladi, bu yerda 
700-8000C haroratli pech gazlari orqali qiziydi va qisman dekarbonizatsiyalanadi. 
Issiqlik almashtirgichlardan xomashyo uni o`z oqimi bilan 14 sovutiladi. So`ng 
klinker plastinkali 17 konveyer yordamida 19 ulushlagichlar bilan jihozlangan 18 
silos omborxonasiga yetkaziladi, shu omborxonaning o`zida zaruriy qo`shimchalar 
mavjud bo`ladi. Omborxonadan klinker va qo`shimchalar 20 tasmali konveyer 
orqali 28 separator bilan jihozlangan 26 barabanli tegirmonga tushiriladi. Mayin 
fraksiya tegirmodan 23 siklonlardan o`tib, 24 pnevmokamerali nasos orqali 29 silos 
omborxonasiga haydaladi, dag`al fraksiya esa 27, 25 aerajeloblar, 21 elevator va 28 
markazga intilma separator orqali qayta tuyish uchun tegirmonga kelib tushadi. 
Maydalash agregati 22 aspiratsion jihoz, 15 sovutgich – elektrofiltr bilan pech esa 

---

9 
 
12 skrubber, 11 elektrofiltr va 10 tutun tortuvchi (dimosos) ventilyator bilan 
jihozlangan bo`lib, ularyordamida changsizlantirilgan gazlar havo atmosferaga 
chiqariladi. Sement omborxonadan temiryo`l vagonlari yoki avtosementovozlarga 
yuklanadi. Sexning ishlash rejasi texnologik asboblar,hom ashyo oqimi, 
ishlaydiganlarning ro‘yxatini hisoblash uchun asosiy belgi bo‘lib qoldi va yil ichida 
ish kuni va sutkada ishlash navbati soni bilan fazilatlanadi.
Asosiy ish olib bormaydigan,yoki ishlab chiqarisda ikkilomchi rol o‘ynaydigan 
tsex va bo‘limlar ikki navbat ish tarkibida ishlash mumkun.
Shu munosabat bilan quydagi ish tartibi qabul qilinadi:
Bog‘lovchi moddalar ishlab chiqarish zavodlari odatda ikkita asosiy tsexga ega 
bo‘ladi. Ular: kuydirish va maydalash tsexlari. Bazi bog‘lovchi moddalar ishlab 
chiqarish sexlarida zavodlarida uchinchi tsex tuyish sexlari ham mavjud bo‘ladi. Bu 
usulda, silikat moddalarining quru qismlari va qo'shimcha materiallar birlashtiriladi 
va 1400-1500 darajada isitiladi. Ushbu jarayonda qattiq moddalar tashkil topadi, 
keyinchalik esa suv bilan birlashtiriladi va sement tayyorlash uchun ishlatiladi. 
Portland sementning nomi esa 1824 yilda ishlab chiqarilgan eng birinchi sement 
zavodi tashkil etilgan Portland shahridan kelib chiqqan. Shuning uchun bu nom 
berilgan. 
Bugungi kunda, beton va sement san'ati dunyoda juda keng tarqalgan bo'lib, turli 
sohalarda foydalaniladi. Bu materiallar yaxshi kuchga ega, uzun davom etuvchi va 
to'g'ri ravishda ishlatilishi mumkin
Sement tayyorlash jarayoni ko'p qadamli va 
murakkabdir. Ushbu jarayonda silikat moddalarining to'qimalari to'plamiga suv 
qo'shiladi va ularni quru qismlari suvga jamlanib, birlashtiriladi. Keyinchalik 
ushbu to'plamga gips yoki boshqa qo'shimcha materiallar qo'shiladi va hamma 
narsa yaxshi tayyorlanib, qattiq moddalar tashkil topadi. Shuningdek, sementning 
xossalari o'zgaradi va uni turli sohalarda foydalanishga imkon beradi. 
Beton esa sement, suv va qo'shimcha materiallardan tashkil topgan bo'lib, yuqori 
kuchga ega va turli sohalarda ishlatiladi. Betonning xossalari o'zgaradi va uni 

---

10 
 
xohlagancha ishlatish mumkin. Shuningdek, betonning o'ziga xos soxalaridan biri 
uni uzun davom etuvchi bo'lishidir. 
Sement va beton san'ati dunyoda keng tarqalgan bo'lib, u turli sohalarda 
foydalaniladi. Ular yaxshi kuchga ega va uzun davom etuvchi bo'lib, to'g'ri 
ravishda ishlatilishi mumkin. Sement va betonning har bir turi o'ziga xos 
xossalarga ega bo'lib, ularni to'g'ri ravishda ishlatish va tayyorlash uchun 
murakkab jarayonlardan o'tish kerak.