Mundarija kirish I. Bob. Zoologiya fanining hozirgi kundagi asosiy muamolari 1 Zoologiya fani haqida ma’lumot

I.BOB. Zoologiya fanining hozirgi kundagi asosiy muamolari
1.1 Zoologiya fani haqida ma’lumot.
Zoologiya fani. Zoologiya so'zizoon — hayvon va logos — ta'limot,
ya'ni fan degan ikkita grekcha so'zdan kelib chiqqan. Bu fan hayvonot
olamining xilma — xilligi, tuzilishi, hayvonlarning xulq — atvori, ko'payishi,
rivojlanishi, geografik tarqalishi va kelib chiqishini, shuningdek, ulaming
tabiatdagi va odam hayotidagi ahamiyatini o'rganadi.
Hayvonlami turli jihatdan o'rganish mumkin. Shuning uchun ham
zoologiya juda ko'p ayrim fanlarga ajralib ketadi. Hayvonlarning tuzilishi
va hayotiy belgilarining o'xshash bo'lishi yoki bo'lmasligiga qarab
guruhlarga bo'linishini sistematika; tashqi va ichlti tuzilishini morfologiya
va anatomiya; embrional rivojlanishini embriologiya; atrof — muhit bilan
munosabatini ekologiya; xulq — atvorini etologiya; yer yuzida tarqalishini
zoogeografiya, qirilib ketgan hayvonlami paleozoologiya, hayvonlar
organizmida boradigan jarayonlami fiziologiya o'rganadi. Zoologiya
ayrim sistematik guruhlar bo'yicha ham fanlarga ajratiladi. Masalan,
protozoologiya bir hujayrali hayvonlar, entomologiya hasharotlar,
ixtiologiya baliqlar, omitologiya qushlar, teriologiya sut emizuvchilami
o'rganadi. Hayvonot olamining ayrim tiplari, sinflari va turkumlarini
ham yuqorida qayd qilingan fanlar nuqtai nazaridan o'rganish mumkin.
H ayvonlar hujayrasi. Hayvonlar ham barcha tirik organizmlar kabi
hujayralardan tashkil topgan. Hayvonlar hujayrasida ham o'simlik —
larnikiga o'xshash hujayra qobig'i, sitoplazma, bitta yoki bir nechta
yadro va boshqa organoidlarni ko'rish mumkin. Biroq hayvonlar
hujayrasi tashqi qobig'i juda yupqaligi, fotosintez jarayoniga yordam
beruvchi yashil pigmentli tanachalari bo'lmasligi bilan yashil o'simliklar
hujayrasidan farq qiladi.
To'qimalar. Ko'p hujayrali organizmlaming hujayralari shakli, tuzilishi
va bajaradigan vazifasiga ko'ra bir-biridan farq qiladi. Tuzilishi o’xshash
bo'lgan hujayralar to'qimalami hosil qiladi. To'qimalaming tuzilishi
ulaming bajaradigan vazifasiga bog'liq. Hayvonlar organizmi epiteliy
(qoplovchi), biriktiruvchi, muskul va asab to'qimalaridan tashkil topgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Epiteliy to'qimasi bir — biriga yaqin, zich joylashgan, yassi, kubsimon
yoki silindrsimon hujayralardan iborat. Bu to'qima hayvon tanasining
sirtqi qismini qoplab turuvchi terini hosil qiladi. Tana bo'shlig'i va
ichak devorining ichki yuzasi ham shu to'qima hujayralari bilan
qoplangan. Epiteliy to'qimasi organlami turli ta’sirlardan himoya qiladi.
Biriktiruvchi to'qima hujayralararo moddasi to'qima hujayralariga
nisbatan ko'pligi bilan boshqa to'qimalardan farq qiladi. Bu modda
qattiq yoki suyuq bo'lishi mumkin. Organizmda biriktiruvchi to'qima
organlar va to'qimalarni bir—biri bilan tutashtirib turish, tayanch skelet
hosil qilish, organizmni oziq moddalar va kislorod bilan ta'minlash,
zaxira oziq to'plash va boshqa bir qancha vazifalami bajaradi. Ba'zi
umurtqasiz hayvonlar va hamma umurtqalilaming turli organlari va teri
osti qavati tarkibiga tig'iz biriktiruvchi to'qima kiradi. Nafas olish
organlari va qon tomirlari devori hamda terming qayishqoqligi ana shu
to'qimaning hujayralararo moddasida joylashgan tolalar xossasiga bog'liq
bo'ladi. Tayanch skelet vazifasini bajaradigan tog'ay va suyak to'qimalari
ham tig'iz to'qimalarga misol bo'ladi. Qon suyuq biriktiruvchi to'qimadir.
Umurtqali hayvonlarning qoni qon hujayralaridan va qon zardobidan
iborat. Qon zardobi hujayralararo moddani, qon hujayralari (eritrositlar,
leykositlar va boshqalar) to'qima hujayralarini tashkil qiladi. Umurtqasiz
hayvonlarning qonidagi hujayralar rangsiz bo'lib, kislorod tashuvchi
gemoglobin oqsili qon zardobi tarkibiga kiradi. Ko'pchilik hayvonlar
(hasharotlar va umurtqalilar) uchun xos bo'lgan yog' to'qimasi ham
tuzilish xususiyatiga ko'ra biriktiruvchi to'qimaga kiradi. Yog' to'qimasi
hujayralarida zaxira oziq modda —yog' to'planadi.
M uskul to'qimasi. Muskul to'qimasi qisqarish xususiyatiga ega
bo'lgan tolalardan tashkil topgan. Bu to'qima ikki xil: silliq va ko'ndalang
chiziqli muskul to'qimalariga bo'linadi. Silliq muskullar duksimon bitta
yadroli hujayralardan tashkil topgan. Ular bir hujayralilar va
bo'shliqichlilardan tashqari, barcha um urtqasiz va umurtqali
hayvonlarning ichki organlari tarkibiga kiradi. Bu muskullar kuchsiz,
lekin bir maromda qisqaradi. Ko'ndalang chiziqli muskullar ko'p yadroli
va uzun tolali hujayralardan iborat. Bu xildagi muskullar bo'g'imoyoqlilar,
qisqichbaqasimonlar, o'rgimchaksimonlar va hasharotlarning harakat
organlari, umurtqali hayvonlarning skeleti bilan bog'langan. Ko'ndalang
chiziqli muskullar har xil kuch bilan qisqarishi mumkin.
Asab to'qimasi asab hujayralaridan va hujayra oralig'i moddasidan
tashkil topgan. Asab to'qimasi tashqi muhit dan va organizmning o'zidan
www.ziyouz.com kutubxonasi
keladigan qo'zg'alishni qabul qilish va o'tkazish vazifasini bajaradi. Asab
hujayralari ilk bor bo'shliqichlilarda paydo bo'lgan. Yassi chuvalchanglarda
asab hujayralari markazlashgan bosh nerv tugunini hosil qiladi.
Bo'g'imoyoqlilar va umurtqali hayvonlarning asab hujayralari yanada
kuchliroq markazlashishi natijasida markaziy asab tizimini hosil qilgan.
Organlar. Yuqorida ta’kidlab o'tilgan to'qimalar organlami tashkil
etadi. Har qaysi organ tarkibiga bir necha xil to'qima kiradi. To'qima
organizmda ma'lum bir vazifani bajarishga moslashgan bo'ladi. B irbiri bilan uzviy bog'langan, organizmda bitta umumiy vazifani bajarishga
moslashgan organlar bitta sistemaga birlashadi.

1.2 Zoologiya fanini o'qitish samaradorligi

Ayni paytda respublikamizda ta’lim jarayonini takomillashtirish uchun o‘quv
jarayoni samaradorligini oshirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Amaliyot
o‘qituvchining dars jarayonida o‘quvchilarga bergan bilimlari yig‘indisining
amaldagi tadbig‘idir. Zoologiya fanidan barcha nazariy bilimlar amaliyotda
qo‘llanilmasa, o‘z samarasini bermaydi. Shunday ekan, zoologiya qonuniyatlari,
tushunchalar, moddalarning xossalari, ularni hosil qilishni tajribalarga asoslangan
holda o‘rganish fanni yanada mukammal tadqiq qilishga imkon beradigan omil
ekanligini anglash qiyin emas. Hozirgi kunda ta’lim tizimida eng dolzarb muammolardan biri o’quv jarayonini
takomillashtirishda innovatsion, axborot kommunikatsion texnologiyalaridan
foydalanish va o’quv jarayonining samaradorligini oshirish sohasida ilmiy tadqiqot
ishlarini olib borishdan iborat. Jumladan, zoologiya fanini o’qitishda eng dolizarb
muammolardan biri o’quv jarayonini takomillashtirishda virtual laboratoriyalardan,
virtual demonstratsiyalardan foydalanish va o’quv jarayonining samaradorligini
oshirish sohasida uslubiy ishlanmalarni yaratish va ularni ta’lim jarayoniga tadbiq
etishdan iborat.

1.3 Zoologiya fanini o’qitishdagi muammolar

O’qitishning an’anaviy usullarida fan bo’yicha olingan nazariy bilimlarni
mustahkamlash va amaliy ko’nikmalarni hosil qilish uchun xizmat qiluvchi laboratoriya va amaliy mashg’ulotlarga katta ahamiyat beriladi. Lekin ular aksariyat
xolatlarda kutilgan natijani bermaydi. Buning sabablari quyidagichadir:
 laboratoriya stendlarining etarli emasligi;
 mavjud laboratoriya stendlari zamonaviy uskunalar, qurilmalar va apparatlar
bilan ta’minlanmaganligi;
 ko’pchilik laboratoriya stendlarining zamonaviy talablarga javob bermasligi
va ma’naviy eskirganligi;
 laboratoriya ishlari va stendlarini mukammallashtirib turish zarurligi;
 ayrim laboratoriya sxemalarini yig’ish uchun ko’p vaqt talab qilinishi sababli
o’quvchilar ajratilgan vaqtdan unumli foydalana olmasligi.
Yuqorida keltirilgan kamchiliklariing ko’pchiligini o’quv jarayoniga virtual
laboratoriyalarni kiritish yo’li bilan bartaraf qilish mumkin. Virtual laboratoriya (VL)
dasturiy kompleks bo’lib, foydalanuvchiga har xil turdagi qurilmalar va tizimlar bilan
ishlash ko’nikmalarini xosil qilish va ularni xar tomonlama tadqiq qilish imkoniyatini
beradi. Foydalanuvchi VL bilan ishlashi laboratoriya ishlari (LI) deb ataluvchi ayrim
seanslar ko’rinishida tashkil qilinadi.
Virtual laboratoriya - tajribalar o’tkazish va fanlarni qiziqarli tarzda o’rganish
uchun ideal muxit bo’lib hisoblanadi. Interfaol virtual reallik oddiy eksperimentlar
bilan bir qatorda quyida sanab o’tilgan murakkab eksperimentlarni ham o’tkazish
imkoniyatini beradi;
 qimmat va murakkab jixozlarni talab qiluvchi eksperimentlar;
 real sharoitlarda o’tkazish qiyin yoki amalda mumkin bo’lmagan
eksperimentlar;
 real sharoitlarda katta mablag’larni talab qiluvchi eksperimentlar;
 qisqa vaqt davomida o’tkazilishi zarur bo’lgan eksperimentlar va x .k.
Virtual laboratoriya ishlarini ma’ruza materiallariga qo’shimcha ravishda
ma’ruza vaqtida ham namoyish qilish mumkii. Bunda ma’ruza va laboratoriya
mashg’ulotlari o’rtasidagi vaqt bareri olib tashlanadi, natijada o’qitish samaradorligi
va sifati ortadi. Virtual laboratoriyalarni samarali tarzda qo’llash o’qitish sifatini
orttirish bilan bir qatorda katta mablag’larni tejash imkoniyatini ham beradi.
Yangi pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etilgan darslarda, laboratoriya
mashg‘ulotlarining o‘quvchilarning aqliy qobiliyati, so‘zlash madaniyati, bir-biriga
do‘stlik, inoqlik munosabatlarini hisobga olingan holda tashkil qilinishi o‘quvchilarda
bir-biriga yordam, do‘stlik, inoqlik hissi uyg‘onishiga va bu orqali ularning malaka
va ko‘nikmalarini egallashlari osonlashishiga olib keladi. Laboratoriya va amaliy
mashg‘ulotlarni o‘tkazish, avvalo, o‘quvchilarning shu fandan olgan nazariy
bilimlarini mustahkamlashga xizmat qiladi, turli sifat va miqdoriy reaksiyalarning
rang va miqdor o‘zgarishi bilan borishi, cho‘kma tushishi va gaz ajralishi bilan
boradigan tajribalar ularda fanga katta qiziqish uyg‘otishi tabiiy.
Zoologiya fanini o‘qitishda elektron axborot ta’lim resurslaridan foydalanish.
Zoologiya darslarida multimedia vositalaridan foydalanish va ularni tatbiq etish
davomida o‘quv jarayonida o‘zigaxos yangi usul vujudga keladi. Ularni o‘quv
materiallarini ko‘rgazmaliligini oshishi, o‘quvchilarning bilim samarasini nazorat
qilish imkoniyatining paydo bo‘lishi, o‘qituvchining o‘z ishfaoliyatini yangi uslub va
usullar asosida tashkil etishga yondashuvlar bilan bevosita izohlash mumkin.

Zoologiya darslarida «Sutemizuvchilar» sinfi haqida ma’lumot beruvchi mavzular

hajmi kattaligi va birmuncha murakkabligi bilan umurtqalilar tipining boshqa
sinflaridan ajralib turadi.

1-rasm.Sutemizuvchilar sinfining umumiy vakillari.
O‘rganiladigan mavzularning murakkablashib borishi,
hayvon organizmining mukammalashishi bilan ular tanasida organlar, ularning
vazifasi ham o‘zigaxos tarzda o‘zgarib borishi o‘quvchini biroz «qiynab» qo‘yadi.
O‘quvchilarga mavzu yuzasidan ma’lumotlarni kompyuter yordamida qabul
qilishga bo‘lgan qiziqishlarini va bevosita zoologiya dars samaradorligini oshirishda
undan foydalanishni hisobga olgan holda, o‘zlashtirish qiyin bo‘lgan mavzularni
kompyuter vositalari asosida tatbiq etish imkoniyatlarini qo‘llash orqali dars
samaradorligini yanada oshirish mumkin. Zoologiya darsligidagi mavzularni belgilab olish, ularni hartomonlama o‘rganib, zaruriy materiallar tanlash asosida
kompyuterlashgan dars ishlanmalarini dasturlashtirish mumkin.