Mundarija kirish. Neft va gaz sanoatining energetika kompleksidagi o‘rni

13.5-rasm. Qalpoqchali tarelkanin ishlash prinsipi: 
1-tarelka; 2-gaz patrubkasi; 3-qalpoqchalar; 4-quyilish quvurlari. 
Qalpoqchali tarelkalar gaz va suyuqlikning sarfi katta bо‘lganda ham barqaror 
ishlaydi. Kamchiliklari: tuzilishi murakkab, gidravlik qarshiligi katta, tozalash qiyin, narxi 
qimmat, berilayotgan gaz miqdori kam bо‘lganda yomon ishlaydi. 
Plastinali tarelkalarda fazalar bir tomonlama yо‘nalishda harakat qiladi (13.6-rasm). 
Har bir pog‘ona tо‘g‘ri yо‘nalishda ishlagani uchun gaz va suyuqlikning sarfini birdan 
oshirish mumkin. Plastinali tarelkali kolonnada suyuqlik yuqorigi tarelkadan gidravlik 
zatvorga tushib, quyish tо‘siqlari orqali og‘ma shaklda joylashgan qator plastinalardan 
tashkil topgan tarelkaga tushadi. Tarelkaga tushgan suyuqlik og‘ma plastinalardan tashkil 
topgan plastinalarning birinchi teshigiga kirishi zahoti teshikdan katta tezlikda kelayotgan 
gaz bilan tо‘qnashadi (punktir chiziq). 

---

20 
13.6-rasm. Plastinali tarelka: 
1-gidravlik zatvor; 2-tо‘siq; 3-tarelka; 4-plastina; 5-tо‘kish chо‘ntagi. 
Plastinalarning og‘ish burchagi kichik bо‘lgani (10-15
0
) uchun kirayotgan gaz 
tarelka tekisligiga nisbatan bir oz parallel bо‘ladi. Natijada suyuqlik siqiladi va gaz oqimida 
suyuqlik mayda tomchilarga ѐyilib, tarelka bо‘yicha keyinga teshiklarga otiladi va suyuqlik 
bilan gazning tо‘qnashishi yana takrorlanadi. Bunda suyuqlik katta tezlikda tarelka bо‘ylab 
harakat qilib, quyish tо‘siqlaridan о‘tib, tо‘kish chо‘ntagiga tushadi. 
Plastinali tarelkalarda boshqa konstruksiyali tarelkalarga nisbatan suyuqlik dispers, 
ya’ni tarqaluvchi fazada bо‘lib, gaz esa yahlit holda bо‘ladi. Gaz bilan suyuqlik tomchi va 
kо‘piklar sirtida tо‘qnashadi. Tarelkadagi gaz-suyuqlik (dispers) fazalardagi gidrodinamik 
rejim tomchi va kо‘pik holida bо‘ladi. Plastinali tarelkalarning gidravlik qarshiligi kam, uni 
tayѐrlash uchun kam metall sarflanadi, loyqalangan suyuqliklarda ham yaxshi ishlashi 
mumkin. Bu tarelkalarda kolonna balandligi bо‘ylab gaz bilan suyuqlikning aralashishi 
natijasida modda almashinishining harakatlantiruvchi kuchi kо‘p bо‘ladi. 
Plastinali tarelkalarning kamchiliklari: tarelkaga issiqlik berish va hosil bо‘lgan 
issiqlikni olib ketish qiyin, suyuqlikning sarfi kam bо‘lgani sababli, uning ish samaradorligi 
kam. 
Quyilish moslamasi bо‘lmagan tarelkalarda gaz va suyuqlik bitta teshikdan о‘tadi 
(13.7-rasm). Tarelkada gaz bilan suyuqlikning bir vaqtda о‘zaro ta’sirida barbotaj natijasida 
suyuqlikning bir qismi pastdagi tarelkaga о‘z-о‘zicha oqib 

---

21 
13.7-rasm. Ag‘darilma rusumidagi tarelkalarning sxemalari: 
a-panjarali tarelka; b-tо‘lqinsimon elakli tarelka; v-tirqishlarining chetlari egilgan 
panjarali tarelka; g-qat-qat burma lenta bilan ta’minlangan quvurli- panjarali tarelka; 1-
kolonna qobig‘i; 2-tayanch halqasi; 3-tarelka seksiyasi. 
tushadi. Shuning uchun bu holdagi kolonnalar ag‘darilma tarelkali kolonnalar deyiladi. 
Bular panjarali, tо‘lqinsimon elakli, tirqishlarining chetlari egilgan panjarali, qat-qat burma 
lenta bilan ta’minlangan quvurli-panjarali bо‘ladi. 
13.8-rasmda suyuqlikning sarfi L=const bо‘lganda ag‘darilma tarelkaning gidravlik 
qarshiligi bilan kolonnadagi gaz oqimi tezligining о‘zaro bog‘lanishi kо‘rsatilgan. Gazning 
tezligi kam bо‘lganda tarelkalarda suyuqlik ushlanib qolmaydi, chunki bunda fazalar 
orasidagi ishqalanish kuchi kichik bо‘ladi (AV chiziq). Gazning tezligi ortishi bilan tarelka 
sirtida suyuqlik yig‘ila boshlaydi, gaz esa suyuqlikni kо‘pirtirib orasidan о‘tib ketadi (VS 
chiziq). Gaz tezligining bu oralig‘ida tarelka normal ishlaydi. Bu vaqtda gaz bilan suyuqlik 
navbatma-navbat bitta teshikdan о‘tadi. Agar gazning tezligi yanada oshirilsa, gaz bilan 
suyuqlik orasidagi ishqalanish ortishi natijasida suyuqlikning tarelkada yig‘ilishi birdan 
kо‘payadi, gidravlik qarshilik ham birdan oshib, natijada suyuqlik tarelkada tiqilib qoladi 
(SD chiziq). Suyuqlik sarfi kam, tarelkaning bо‘sh kesimi va 
13.8-rasm. Ag‘darilma tarelkaning gidravlik qarshiligi bilan kolonnadagi gaz oqimi 
tezligining о‘zaro bog‘lanishi(L=const). 
teshiklarning diametri katta bо‘lganda S nuqtada keskin о‘zgarish bо‘lmaydi (punktir 
chiziq). Ag‘darilma tarelkalarda gazning normal rejimdagi va tiqilib qolish holatidagi 
LgΔΡ 

---

22 
tezligi tarelka teshigining ekvivalent diametriga va bо‘sh kesimning yuzasiga, gaz va 
suyuqlikning sarfiga, zichligiga va qovushoqligiga bog‘liq. 
Ag‘darilma tarelkalardagi barcha teshiklar yoki tirqishlar yuza kesimning yig‘indisi 
kolonna yuza kesimining 10-30 % ini egallaydi. Bu rusumdagi tarelkalar suyuqlik va bug‘ 
sarflarining о‘zgarishlariga о‘ta ta’sirchan hisoblanadi. Ushbu omillarning ish holatida 
о‘zgarish chegarasi maxsus quyilish moslamasi bо‘lgan tarelkalarga nisbatan ancha kichik. 
Bug‘ning sarfi kam bо‘lgan holatda, uning bosimi tarelkaning ustida suyuqlik qatlamini 
hosil qilishga yetarli bо‘lmaydi. Bug‘ning sarfi ancha katta bо‘lganda esa, suyuqlikning 
tarelkaning teshiklari orqali harakati uchun qarshilik kuchayadi, oqibat natijada tarelkalar 
oralig‘ida bо‘shliq kо‘pik bilan tо‘ladi, suyuqlikning bitta tarelkadan ikkinchi tarelkaga 
qarab harakati qiyinlashadi. Bug‘ning oqimi uchun gidravlik qarshilik kо‘payadi. Bunday 
sharoitda kolonnaning normal ishlashi buziladi.