Mundarija: kirish

TARKIBIY O’ZGARISHLAR VA UNING NAZARIY ASOSLARI

Iqtisodiyotning tarkibi – juda murakkab, koʼp qirrali tushuncha boʼlib, xilma-xil xoʼjalik tizimidagi elementlarning oʼzaro munosabatlarini ifodalaydi. Iqtisodiy adabiyotlarda ijtimoiy, tarmoq, ishlab chiqarish, mintaqaviy (hududiy) va tashqi savdo tarkiblariga boʼlinadi. Iqtisodiyotning tarmoq tarkibi juda keng maʼnoda kengaygan ishlab chiqarish va ijtimoiy mexnat taqsimoti jarayonida ishlab chiqarishning alohida sharoitlarini xarakterlaydi.

Tarmoq tarkibini tarixiy rivojlanish bosqichlarini o’rganish natijasiga ko’ra iqtisodiyot tarmoqlarining deversifekatsiyasi o’zgarib ntell. Unga ko’ra-“birinchi tarmoqlar” (qishloq xoʼjaligi va undurma sanoat), “ikkinchi tarmoqlar” – (sanoat va qurilish), va “uchinchi tarmoq” (xizmat koʼrsatish sohalari – servis”) ga ajratilgan, hozirgi kunda yangi tarmoq tarkibi, yaʼni “toʼrtinchi tarmoq” (axborot industriyasi) shakllandi va rivojlanmoqda.

Tarkibiy oʼzgarishlarning asosiy maqsadi – ishlab chiqarilayotgan mahsulot va xizmatlar tarkibini kengaytirish, sifat koʼrsatkichlarini oshirish, ishlab chiqarishda resurslardan samarali foydalanishni yo’lga qo’yish, xoʼjalik tizimi jarayonlarini intensifikatsiyalash, yangi fan sig’imkorligi yuqori bo’lgan sohalarning rivojlanishini yuqori bosqichga olib chiqishdir..

Iqtisodiyotda tarkibiy oʼzgarishlar makrodarajada – asosan anʼanaviy xoʼjalik tarmoqlari, kichik tarmoqlar va ishlab chiqarish turlarida ham qayta oʼzgarishlarga olib kelmoqda.

XIX asrning boshlarida F. Kene (“Iqtisodiy jadval”, 1758) va J. B. Sey iqtisodiyot strukturasini tavsiflaydigan va ijtimoiy mahsulotni qayta tiklash bosqichlari bo’yicha tadiqot olib brogan va birinchi marta ijtimoiy mahsulot harakatining uch bosqichiga ajratgan: ishlab chiqarish, taqsimlash va iste’mol.³

Unuman olganda iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni xorijiy adabiyotlarda A. I. Anchishkin, M. Z. bora, N. I. Veduty, F. Vorobyov, V. V. Kosova, A. Kronrod, V. I. Maevskiy, A. I. Notkina, N. Y.Petrakova, S. Shatalina, V. Yarenko va boshqalarning asarlarida iqtisodiyot tuzilmasining muvozanati, iqtisodiyotning tarkibiy tuzilmasi va iqtisodiy o’sish bilan o’zaro bog’liqligi tahlil qilingan.

XX asrning birinchi yarmida K. Klark asarlarida asosiy (qishloq xo’jaligi), o’rta (sanoat) va uchinchi soha (xizmat ko’rsatish sohasi)larga bo’ilib, iqtisodiyot tarkibini o’rganish uchun sektoral yondashuv taklif etildi. Keyinchalik D. Bell to’rtinchi va beshinchi tarmoqlarni kiritadi.

Bizning fikrimizcha, iqtisodiyotning tarmoq tuzilmasi iqtisodiyot tarmoqlarining alohida guruhlari va ularning o’ziga xos munosabatlari ko’rsatkichlarini ko’rib chiqishga asoslangan. Iqtisodiyotning tarmoq tuzilmasini o’rganish tarixan mahalliy va xorijiy iqtisodchilarga nte e’tibor qaratdi. Tarkibiy o’zgarishlarni ko’plab tadqiqotchilarning hisob-kitoblari tarmoqlar bo’yicha ko’rsatkichlar (ishlab chiqarish, bandlik, moddiy intensivlik va boshqalar) tahliliga asoslanadi.

N. D. Kondrateva, V. V. Leontiev, P. A. Sorokinning davriy ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish va tarkibiy o’zgarishlarni prognoz qilish masalalariga alohida to’xtalib o’tgan. ⁴

L. I. Abalkin, A. G. Aganbegyan, V. M. Ageeva, B. C. Afanasyev, S. D. Valenteya, S. Yu. Glazyeva, A. E. Gorodetskiy, P. S. Greenberg, V. M. Kudrova, Ya’ni Kuznetsova, L. V. Nikiforov, Yu. G. Pavlenko, I. A. Rubinshteyn, V. T. Ryazanov, T. D. Selishcheva, A. A. Sergeeva, D. E. Sorokin, N. V. Sycheva, V. N. Cherkovets, V. Yakovets, V. Yarenkoning ilmiy ishlarida iqtisodiy tizimlarni o’zgarishi, texnik-iqtisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy uslublarni o’zgarishi, iqtisodiy (ishlab chiqarish) munosabatlar tuzilmalari, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish va iqtisodiyotni modernizatsiya qilishni prognozlash metadologiyasi keng urganilgan.⁵

T. N. Agapova, L. A. Deva, U. Izard, C. B. Kazantsev, L. S. Kazinets, O. Krasilnikova, B. N. Kuzika, S. Sukhareva, M. M. Yuzbasheva, V. Yakovtsa va boshqalar iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarning dinamikasini tadiqotni olib ntell, ularni o’lchash ko’rsatkichlari va grafik usullari ishlab chiqqan.

Iqtisodiy adabiyotda iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni o’lchashning turli ko’rsatkichlari qo’llaniladi. Ko’rsatkichlarning birinchi guruhi doirasida tizimli o’zgarishlarning sifat parametrlariga e’tibor qaratiladi. Strukturaviy o’zgarishning sifati uning progressivligi yoki regressivligi deb tushuniladi. Ijtimoiy rivojlanishni sanoatdan oldingi, sanoat va sanoatdan ntell bosqichlarga, shuningdek, muayyan iqtisodiy yoki texnologik turmush tarzining ustunligiga qarab, tarkibiy o’zgarishlar ntellectua, ya’ni tarixiy jihatdan tegishli rivojlanish vektori yoki ntellectu deb hisoblanishi mumkin, ya’ni unga mos kelmaydi. Ikkinchi guruh ko’rsatkichlariga ko’ra iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarning miqdoriy parametrlarini tavsiflovchi ko’rsatkichlarni, ya’ni ularning iqtisodiy o’sish sur’atlari bilan o’zaro bog’liqligini o’z ichiga oladi. Iqtisodiyotda miqdoriy tarkibiy o’zgarishlar, avvalo, u o’ziga xos miqdor yoki vaqt ichida tegishli tarkibiy element ulushi, shuningdek, indeksi asosida tarkibiy o’zgarishlarning o’zgarishi dinamikasini baholash orqali o’lchanadi. Iqtisodiy rivojlanishning umumiy dinamikasiga individual tarmoqlar yoki iqtisodiyot tarmoqlari o’rtasidagi tarkibiy o’zgarishlarning ta’sirini baholash mumkin bo’lgan ko’rsatkichlar qatoriga quyidagilar kiradi: elastiklik koeffitsientlari, avans koeffitsientlari va boshqalar. Iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni o’lchash ko’rsatkichlarining uchinchi guruhiga o’zgarishlarning sifat xususiyatlarini ularning miqdoriy ifodasi bilan bog’laydigan turli integral, kompleks ko’rsatkichlar kiradi. Ko’rsatilgan va boshqa koeffitsientlardan foydalangan holda, ijtimoiy rivojlanishning davriyligi, tarmoq texnologik o’zgarishlarini va ijtimoiy rivojlanish yo’nalishini o’zaro bog’lash asosida tizimli o’zgarishlarni kompleks o’rganish amalga oshiriladi. Tuzilmalarning o’xshashligi va xilma-xilligini baholash uchun ushbu tuzilmalarning mutlaq va nisbiy farqlarining chiziqli koeffitsientlari qo’llaniladi. Ko’rsatkichlarning to’rtinchi guruhi iqtisodiyot tuzilmasining maqbullik parametrlariga e’tibor qaratadigan ko’rsatkichlarni o’z ichiga oladi. Iqtisodiyot tuzilmasining maqbullik tushunchasi uning mutanosibligi tushunchasi bilan chambarchas bog’liq. Bunday shartlar mavjud bo’lmaganda, iqtisodiy tizimning samarali ishlashi uning tuzilishining optimallash xususiyatlaridan biridir. Umumiy iqtisodiy tizimning maqbulligi va samaradorligi ko’rsatkichi sifatida-oraliq iste’mol ko’rsatkichi, uning dinamikasini baholash moddiy-texnik bazaning samaradorligi va mehnat unumdorligining holati va o’zgarishini aks ettiradi (1-rasm).