Mundarija kirish

Maktablarning xarajati masjidlarning moddiy daromati hamda ota-onalarning sadaqalari hisobidan bo’lardi. Domlalarning oylik ish haqlari barqaror bo’lmay, o’quvchilardan olinadigan aqcha xisobidan bo’lardi.

Aksariyat o’quvchilar faqat maktabnigina hatm etgan bo’lib, ularning juda ozligi madrasa ma’lumotiga ega edilar. Bularning ko’pchiligi ruhoniylar: imom namoz o’quvchi va muezzin nomozga chqiruvchilar bo’lib islom asoslarini yaxshi o’zlashtirmagan kishilar edi.

Bolalarni o’qitish uchun haq har xil tarzda olinardi. Masalan, bir qismdan ikkinchisiga o’tishda katta mavzudan ikkinchisiga o’tishda, yoki bir kitobni tugatib ikkinchisiga o’tish paytida ota – onalar tomonidan sovg’a salom, dasturxonlar keltirilardi. Uning uchida turli xil meva chevalardan tashqari qog’ozga o’ralgan tanga pul, ba’zan do’ppi yoki boshqa sovg’a bo’lardi. Bundan tashqari talabalar

37

kuz faslida “naypuli”, “angishtpuli” kabi yoqilg’I uchun mo’ljallanadigan to’lov

pullarini to’lashardi.

Maktabdorlar shogirdlarni farzandlarini o’z tomorqalarida ishlatishardi: xovli supurtirar, kir yuvdirar, bola boqtirar, uzum ochirar, yer xaydatar, tomorqa sug’ortirar va tom suvatar edilar.

Har bir domla bolalarni o’z bilganicha o’qitardi. Ba’zilari o’z o’qitish metodlari sirini boshqalardan yashirar, faqatgina o’z oilalari azolarigagina bu san’at sirini ochardilar. Shuning uchun ham o’qitish programmasi bir shaharning ikki qismida har xil bir – biridan farq qilardi.

Agar maktabdor o’z kasbini sevgan, bolalarni savodxon qilish uchun astoydil intilgan bo’lsa, ta’limning mashaqqatli jarayoni uning maktabida har qanday ma’lum samaralarni berardi. Aksariyat hollarda esa, o’quvchilar maktabga bekordan – bekorga qatnab o’z vaqtlarini behida o’tkazardilar.

Taniqli tojik yozuvchisi S.Ayniy qayd etishicha u “xatto maktabni bitirib chiqganidan so’ng ham faqatgina maktabda o’qigan kitoblarni o’qiy olgan xolos²”. Shunday ekan bunday maktabni bitirib chiqgan talabalarning ko’pchiligi savodsiz xolicha qolishiga xayron qaolmasa ham bo’ladi.

Maktabga qabul qilinadigan bolalarning yoshi masalasi ham aniq belgilanmagandi. Bir xil ota – onalar o’z bolalarini 5 yoshdan o’qishga bersalar, ba’zilari 6 – 8 yoshdan berishardi. O’qitish muddatlari va qabul vaqti ham aniq belgilab qo’yilmagan edi. Bolani maktabga istagan vaqtda olib boorish mumkin edi. Shaharlarda o’g’il bolalar 15 – 17 yoshgacha, qishloq joylarda esa 13 -15 yoshgacha o’qitilardi.

Shahr va ko’pgina qishloq maktablarida ta’lim yil bo’yi davom ettirilardi. Ba’zi maktablar yilning issiq paytlarida ota-onalar bilan kelishilgan holda 2-3 oy o’qishni to’xtatishardi. Qishloqlarda ayrim maktablar baho kirishi bilan yopilar, kech kuzga qadar ham bu maktablarda o’qish bo’lmasdi, chunki o’quvchilar ota-onalariga yordam berish uchun dalada bo’lardilar. O’quv kunining boshlanish va

² S.Ayni Esdaliklar. I – kitob, 331 bet

38

tugallanish muddati ham aniq belgilab qo’yilmagan edi, qadimiy qoidaga binoan