Mundarija kirish

Qorixona va daloilxonalar. Bizgacha yetib kelgan arhiv hujjatlari va adabiyotlarda bunday o’quv muassasalari haqida juda oz ma’lumot yetib kelgan. Shunga qaramay, qo’limizdagi ma’lumotlar umumiy tarzda bo’lsada, bu masalalarning ichki hayoti va qiyofasini tiklash uchun yetarlidir.

Qorixona o’ziga xos o’quv muasasasi bo’lib, bu yerda o’quvchilar o’z domlalaridan asosan Qur’oni tilovat qilishni o’rganadilar. Unda ko’pincha ko’rlardan Qur’on tashviqotchilari tayyorlanar, ular qishloqma-qishloq yurib muqaddas oyatlarni shirali ovoz va qiroat bilan aholi o’rtasida yoyishardi. Qorilar faqatgina ko’r qiroatxonlar bo’lmay, balki kuchli shirali ovozga ega bo’lgan, Qur’on oyatlarini yod olgan kishilar ham shu nom bilan atalardi.

“Qorixona” so’zi “qori” ya’ni Qur’onni yoddan o’quvchi kishi hamda “xona” so’zidan oligan bo’lib, Qur’on o’rganiladigan uy ma’nosini anglatadi.

Qorixonaga maktabni tamomlaganlar, Qur’onni og’zaki yod olgan ko’rlar qabul qilinar edi. Ba’zi kamdavlat oilalarning farzandlari ham madrasaga kirish

43

maqsadida qorixonalarda o’qishardi. Qorixona bir vaqtning o’zida “doimiy

o’quvchilar” uchun boshpana vazifasini ham bajarardi. Qur’ondan biror bir parchani diniy qo’shiq va afsonani yod o’qiy oladigan ko’zi so’qir kishilarni ham qori deb atardilar.

Samarqand, Buxoro va Andijon qorixonalar o’z arxitekturasi jihatidan madrasalarning kichraytirilgan nusxasini eslatardi. Bu yerda ham huddi madrasa bo’lganidek hujra, darsxona, xonakox mavjud bo’lib, ular qoshida masjidlar ham bo’lardi. Bu binolar madrasa binolaridan hujralarining ozligi, sifatsiz qurilish materiallaridan bunyod etilganligi bilangina farq qilardi.

Samarqand, Buxoro va Andijon shaharlaridagi qorixonalar 23 hujraga ega bo’lib, qishloqlarda qurilgan qorixonalarda hujralar soni nisbatan oz edi. Masalan: Shayx Mansur Motrud qorixonasida hammasi bo’lib 4 tagina hujra mavjud edi. Arxiv hujjatlari hamda qadimgi qo’lyozmalarning tasdiqlashicha Samarqand, Buxoro va Toshkent shaxarlaridagi va Movoraunnaxrdagi deyarli barcha qorixonalar o’z vaqf yerlariga ega bo’lib bundan keladigan daromad shu madrasalarning xo’jalik ishlariga talabalar va domlalar maoshiga sarf qilinar edi.

Qorixonalar aksariyat xollarda vaqf yerlari mavjud bo’lgan qabristonlar qoshida, ba’zan esa masjid va madrasalar qaramog’ida bo’ladi. Qorixona qaramog’idagi qabristonga kelganlarda Qur’ondan suralar o’qib berar edi. Shuning uchun qorixonalarni xalq “go’rxona” deb ham atardi. 1337 yilda Samarqandda hammasi bo’lib 60 ta qorixona mavjud edi.

Qorixona yoshidan qat’iy nazar yilning islatgan vaqtida o’quvchi qabul qilaverardi. Odatda Qur’ondan suralarni uzundan-uzoq o’qiy oladigan shaxslar qavul qilinar, ko’rlar esa maktabni bitirmagan bo’lsalarda qabul qilinib darxol Qur’onni yodlashga tutunar edilar. Albatta arab tilida yozilgan Qur’onni ko’rlarga o’rgatish juda qiyin edi, biroq shariat qonuniga ko’ra ko’rlar birinchi navbatda qorixonaga qavul qilinishi lozim edi. Qorixono o’quvchilarining aksariyati keyinchalik ruhoniylik hizmatini ado etishar edi.

Qorixonalarda qo’llaniladigan ta’lim metodlarining ahvoli maktablardagidan ham nochor bo’lib unda asosan mexanik yodlash hukmron edi.

44

Daloilxonalar – kam tarqalgan, onda-sonda uchraydigan o’quv muassasasi.

Movaraunnaxrda bunday maktabkar oz miqdorda bo’lsada mavjud edi. Ular Samarqand, Buxoro va Andijon shaharlarida mavjud bo’lib o’z vaqf yerlari va daromad manvalariga ega edi.

Daloilxonalarda o’quvchilar asosan “Daloil-Hayrot” kitobini o’rganish bilan shig’ulanar edi. “Daloil-Hayrot” Muhammad payg’ambarning ibratli so’zlari, hadislardan tashkil topgan bo’lib, hadislarga bag’ishlangan o’ziga xos qoidalar to’plamidan ivorat edi.

Kitobdagi duolar matni ular o’qilishi lozim bo’lgan vaqtda mos holda tartiblashtirilgan edi. Eng is’tedodli o’quvchilar bu kitobni 7 haftada, oz qobiliyatga ega bo’lganlar esa yil davomida yod olardilar.

Daloilxonalarni bitiruvchi kishilar islomning xalq orasidagi o’ziga xos targ’ibotchilari edilar, ular bozorlar, ko’cha-kuyda kuylar, to’y-tomosholarda oloxning rasuli Muhammad haqidagi qasida va afsonalarni qiroat bilan o’qir Islom asoslarini xalq orasiga yoyish bilan shug’ullanardilar.