MUSTAQIL ISH Bajardi : Ahmatov Og’abek
FALSAFA
MAVZU:Maxmud Koshg’zariyning asarida Markaziy Osiyo xalqlarining falsafiy estetik g’oyalari
Reja:
- Maxmud Koshg’ariyning falsafiy qarashlari
- Devon-u lug’at-u turk asari haqida
- “Devon”da qo‘llangan janrlar haqida.
Maxmud Koshg’ariy
Mahmud Koshg‘ariyning to‘liq ismi Mahmud ibn al-Husayn ibn Muhammadil Koshg‘ariydir. Nima uchun buyuk alloma o‘ziga “Koshg‘ariy” taxallusini tanladi? Mahmud Koshg‘ariyning bobosi qoraxoniylar sulolasining tipik vakili Qoraxoniy hukmdor Yusuf Qodirxon (1026–1032) Qoshg‘arda tug‘ilgan bo‘lib, uning, ya’ni yosh Mahmudning otasi Husayn va onasi Bibi Robiya ham o‘z davrining bilimdon, olijanob, yetuk tarbiya ko‘rgan, xushfe’l insonlardan sanalar edi. Mahmud Koshg‘ariyning bobosi asli qashg‘arlik bo‘lsa-da, umrining ko‘p qismini Bolasog‘un (hozirgi Qirg‘iziston hududidan oqib o‘tuvchi Chu daryosi vodiysida, aniqrog‘i zamonaviy Bishkek (qadimda Pishpek – A.N.) shahridan taxminan 150–200 km janubi-sharq, Issiqko‘lning g‘arbiy sohilidan 100–150 km shimoli-g‘arb tomonida joylashgan)ga ko‘chib kelib, shu yerda yashab 1025-1032-yillar davomida ulkan qoraxoniylar davlatiga xoqonlik qildi. Qoraxoniylar poytaxti dastlab Qoshg‘ar bo‘lib, keyinchalik u Bolasog‘un, keyin O‘zgan va yana Qoshg‘arga ko‘chgani tarixiy ma’lumotlarda qayd etilgan.
Maxmud Koshgari, asosan tilshunoslik va lug'at yozuvchisi sifatida mashhurdir va uning falsafiy qarashlari hagida kamroq ma'lumot mavjud emas. Koshgarining eserlarida turmush tarzlarining, inson tabiatining, din va ma'naviyatning muammolari kabi muhim mavzular ko'rsatiladi. Bu maqolalar orqali, Koshgarining inson tabiatining,ijtimoiy tuzilishning, diniy, aqliy va ma'naviy masalalar ustida falsafiysi fikrlari borligi ayon bo'lishi mumkin.
Biroq, Koshgari ning eserlari odatda tilshunoslik, adabiyot, tarix va madaniyat tarihi mavzulariga bag'ishlanganligi uchun, uning falsafiy qarashlari hagida to’liq ma'lumot topish qiyin. Shuningdek, Koshgari ning eserlari Turk tilining tarixi va kelimalari hagida ko’p ma'lumotni o'z ichiga oladi, shuning uchun ham,Koshgari ning eserlari Turk dili tarixiga oid tadqiqotlarda keng ishlatiladi.
Bundan tashqari, Koshgari ning eserlari Turk adabiyoti va madaniyatining tarixi hagida ham ko'p ma'lumot taqdim etadi. Bu esa, Koshgari ning dunyoqarashlari haqida fikrlarini va ularning o'ziga xos falsafiy qarashlari haqida ko'rsatishga imkon beradi. Lekin, bu ko'rsatishlar uning o'ziga xos falsafiy tushunchalari emas, balki turmush tarzi, adabiyot, madaniyat va tarix haqida fikrlari hisoblanadi.
Jumladan, Maxmud Koshgari ning falsafiy qarashlari haqida to’liq ma'lumot mavjud emas, chunki u asosan tilshunoslik va turmush tarsi mavzulariga bag'ishlagan edi. Lekin,eserlarida ko'rsatilgan mavzular orgali, uning inson tabiatining, ijtimoiy tuzilishning, diniy, aqliy va ma'naviy masalalar ustida fikrlari borligi ayon bo'lishi mumkin. Bunday fikrlar, Koshgari ning eserlarida ko'rsatilgan turmush tarzi, adabiyot, madanivat va tarix hagida fikrlari bilan birga, uning o'ziga xos falsafiy qarashlarini ko'rsatishga imkon beradi.
Mahmud Koshg‘ariy “Devonu lug‘otit-turk” asarini yaratish uchun turkiy qabilalar yashaydigan ko‘plab shaharlar va qishloklarni kezib chiqqan. 14 yillik (taxminan 1057-yildan 1071-yilgacha) safari davomida keng ko‘lamli tarixiy materiallarni to‘pladi. Buyuk olim o‘z kitobida 6800 dan ziyod turkiy so‘zni guruhlashtirdi, (110 hudud, ko‘l va daryo, 40 elat va qabila nomlari), turkiy tilda izohlar keltirdi. Kitobdan 242 ta she’r, 262 ta maqol va matal o‘rin olgan. Hayratlanarlisi shundaki, u qo‘llagan 875 ta so‘z, 60 ta maqol va matal biron-bir o‘zgarishsiz zamonaviy turkiy tilimizga kirib kelgan.
Tarixiy va tarixiy-adabiy manbalarda Mahmud Koshg‘ariy hayoti haqida nihoyatda kam ma’lumot saqlanib qolgan. Ma’lumki, u 1008-yilning boshida Qoshg‘ar shahri yaqinidagi O‘pal qishlog‘ida tug‘ilgan. 1105-yilda 97 yoshida olamdan o‘tgach, O‘paldagi ajdodlari maqbarasiga dafn qilingan.
Mahmud Koshg‘ariy o‘z bilimini oshirish maqsadida o‘qishini Buxoro va Nishopurda davom ettirdi. Tahsil davrida falsafa, mantiq, adabiyot, huquqshunoslik, tarix, ilohiyot, matematika, astronomiya, tibbiyot fanlarini puxta o‘zlashtirdi. Turkiy tildan tashqari arab va fors tillarini mukammal egalladi, ularning grammatikasidan xabardor bo‘ldi va haqiqiy qomusiy bilim sohibiga aylandi.
Maxmud Koshg’zariyning asarida Markaziy Osiyo xalqlarining falsafiy estetik g’oyalari.
Maxmud Koshg'zariyning "Devon-u Lug'at-u Turk" asari, turkiston davlatlari va Markaziy Osiyo xalqlari tarixi, adabiyoti, falsafasi va madaniyati haqida qiziqarli ma'lumotlar taqdim etadi. Bu asarda ayniqsa Markaziy
Osiyo xalqlarining falsafiy estetik g'oyalari haqida tushunchalar
berilgan. Markaziy Osiyo xalqlari, o'zaro aloqalar va almashtirishlar yuzaga kelgan bo'lgan tarixiy hududda ko'pgina o'ziga xos falsafiy
estetik g'oyalarga ega bo'lgan millatlardir. Bu g'oyalar umumiy
ravishda o'zlarining dunyoviy qarashlari, tabiiyotga bo'lgan
munosabatlari, milliy tarixi va madaniyati bilan bog'liq bo'lib,
ularning adabiyot va san'atida ham o'zini ifodalashga aks ettirgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
