Mustaqil ish Fan: Iqlim o’zgarishi va ekologik moslashuv Mavzu: Biologik xilma-xillik va ekotizmda o`zgarishlar Bajardi

Ekotizimlar va ulardagi o`zgarishlar
Ekotizim - ekologiyada asosiy o`rin egallovchi birlik hisoblanadi, chunki unga tirik organizmlar ham, o`lik tabiat ham kiradi. Ekotizim to`g`risidag`i tasavvur ancha ilgari paydo bo`lgan bo`lsa, bu atama birinchi marta 1935-yilda ingliz ekolog-olimi A.Tensli tomonidan taklif qilingan. Har turga kiruvchi birgalikda yashovchi organizmlar va ularning yashash shart- sharoitlari ekologik tizim deb hisoblanadi. Yer kurrasida cho`llar, o`rmonlar, o`tloqzor yoki suv havzalari ekotizimga misol bo`la oladi.
Hovuzlarda tirik organizmlar (gidrobiontlar) bilan birgalikda suvning fizik xossalari va kimyoviy tarkibi, hovuz tubining turli xususiyatlari, suv yuzasiga tushayotgan Quyosh nuri va atmosfera havosi kabilar ekotizimning tarkibiy qismlari hisoblanadi.
Ekotizim juda keng tushuncha bo`lib, u tabiiy (o`rmon, to`qay,`cho`l) hamda sun`iy majmualar (akvarium, paxtazor, issiqxona, kosmik kema)ga nisbatan ishlatiladi.
Ekotizimda moddalar aylanishi uchun uch guruhga kiruvchi organizmlar bo`lishi zarur. Bular yashil o`simliklar (produtsentlar), hayvonlar (konsumentlar) va mikroorganizmlar (redutsentlar)dir.
Shunday qilib, mikroblari bilan bir tomchi suv ham, o`rmon ham, gul tuvak ham, fazo kemasi ham, oqova suvlarni tozalash inshooti ham ekotizimdir.
Ekotizim har qanday o`zgaruvchi deb qaralib, ma`lum sharoitda undagi barcha tirik organizmlar o`zaro bir-birlari bilan hamda atrof-muhit bilan bog`lanishda bo`ladi. Natijadaushbu tizimlar energiya va modda aylanishini keltirib chiqaradi.
Ekotizim o`z-o`zini boshqarish va ushlab turish xususiyatiga ega. Ekotizmlarni o`z tuzilishi va vazifalarini tirik omillar ta`sirida ushlab turish qobiliyati uning barqarorligi deb ataladi.
Inson o`z manfaatlari yo`lida ekologik tizimlarni va alohida populyatsiyalarni boshqarish bo`yicha tadbirlar o`tkazganda, masalan, yirtqich hayvonlarni yo`qotayotganda, hayvonlar va o`simliklarni ko`chirayotganda, kelib chiqishi mumkin bo`lgan oqibatlarni hisobga olishi zarur. Ekotizimning suv, tuproq va atmosfera havosi kabi tarkibiy qismlariga insonning hukmronligi kuchayib borishi tabiatni muhofaza qilishgina emas, balki inson o`zini ham muhofaza qilish zaruriyatini vujudga keltirdi.
Bu esa ona tabiatni asrab-avaylashni, uning bir-butunligini saqlash lozimligini taqozo qiladi. Bu esa o`z-o`zidan amalga oshib qolmaydi. Ekologik tizimdagi barcha tirik organizmlarni tabiiy holatiga zarar yetkazmaslik uchun odamlar, har bir organizm bilan o`ta ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo`lishlari lozim.
Ekotizimlar tashqi va ichki omillar bilan boshqariladi. Iqlim, tuproq va topografiyani tashkil etuvchi asosiy material kabi tashqi omillar ekotizimning umumiy tuzilishini boshqaradi, lekin ekotizimning oʻzi taʼsir qilmaydi. Ichki omillar, masalan, parchalanish, ildiz raqobati, soyalanish, buzilish, ketma-ketlik va mavjud turlar bilan boshqariladi. Resurs kiritishlari odatda tashqi jarayonlar tomonidan boshqarilsada, ekotizimda bu resurslarning mavjudligi ichki omillar bilan boshqariladi.
Ekotizimlar dinamik obyektlardir — ular davriy buzilishlarga duchor boʻladilar va har doim oʻtmishdagi buzilishlardan keyin tiklanish jarayoni amalga oshadi. Ekotizimning muvozanat holatiga yaqin boʻlish tendentsiyasi, bu buzilishlarga qaramay, uning qarshiligi deb ataladi. Tizimning oʻzgarishlarni boshdan kechirayotganda bir xil funktsiyani, tuzilishni, oʻziga xosligini va qayta aloqalarini saqlab qolish uchun buzilishlarni qabul qilish va qayta tashkil etish qobiliyati uning ekologik chidamliligi deb ataladi. Ekotizimlarni turli yondashuvlar orqali oʻrganish mumkin — nazariy tadqiqotlar, muayyan ekotizimlarni uzoq vaqt davomida kuzatadigan tadqiqotlar, ular qanday ishlashini tushuntirish uchun ekotizimlar oʻrtasidagi farqlarni koʻrib chiqadigan va toʻgʻridan-toʻgʻri manipulyatsiya eksperimentlari.
Ekotizimlar odamlar bogʻliq boʻlgan turli xil tovarlar va xizmatlarni taqdim etadi. Ekotizim tovarlariga suv, oziq-ovqat, yoqilgʻi, qurilish materiallari va dorivor oʻsimliklar kabi ekotizim jarayonlarining „moddiy mahsulotlari“ kiradi. Boshqa tomondan, ekotizim xizmatlari odatda „qiymatli narsalarning holati yoki joylashuvini yaxshilash“dir. Bularga gidrologik tsikllarni saqlash, havo va suvni tozalash, atmosferada kislorodni saqlash, ekinlarni changlatish va hatto goʻzallik, ilhom va tadqiqot imkoniyatlari kabi narsalar kiradi. Koʻpgina ekotizimlar inson taʼsirida, masalan, tuproq yoʻqolishi, havo va suvning ifloslanishi, yashash joylarining boʻlinishi, suvni oʻzgartirish, yongʻinni oʻchirish natijasida buziladi. Ushbu tahdidlar ekotizimning keskin oʻzgarishiga yoki biotik jarayonlarning bosqichma-bosqich buzilishiga va ekotizimning abiotik sharoitlarining buzilishiga olib kelishi mumkin. Dastlabki ekotizim oʻzining belgilovchi xususiyatlarini yoʻqotgandan soʻng, u „qulab tushgan“ hisoblanadi. Ekotizimni tiklash barqaror rivojlanish maqsadlariga erishishga hissa qoʻshishi mumkin.
Quruq ekotizim. Quruqlik ekotizimlarining turlari orasida organizmlar rivojlanadigan joylarni hisobga olish kerak. Ular rivojlanayotgan yer yuzasi va bir-biri bilan aloqa o`rnatish biosfera deb ataladi. Bu ekotizim yer ostida va yuqorida joylashgan. Ushbu ekotizimlarda biz topishimiz mumkin bo`lgan sharoitlar namlik, harorat, balandlik va kenglik kabi omillar bilan belgilanadi.
Ushbu to`rtta o`zgaruvchi ma`lum bir hududda hayotning rivojlanishi uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega. Har doim muzlashdan past bo`lgan haroratlar ular taxminan 20 daraja farq qiladi. Yillik yog`ingarchilikni asosiy o`zgaruvchi sifatida ham aniqlashimiz mumkin. Bu yog`ingarchilik uning atrofida rivojlanayotgan hayot turini aniqlaydi. Daryo atrofidagi flora va fauna biz savannada topadigan narsalardan farq qiladi.
Namlik va harorat qanchalik baland bo`lsa, balandlik va kenglik qanchalik past bo`lsa, biz ekotizimlarni shunchalik xilma-xil va heterojen topamiz. Ular ko`pincha turlarga boy va turlar va ularning atrofidagi muhit bilan millionlab o`zaro ta`sirga ega. Buning teskarisi uchun yuqori balandliklarda va past namlik va haroratda rivojlanadigan ekotizimlar.
Umuman olganda, quruqlik ekotizimlari suv ekotizimlariga qaraganda ancha xilma-xil va biologik jihatdan boy. Buning sababi shundaki, yorug`lik ko`proq, quyoshdan issiqlik va oziq-ovqatga kirish osonroq.
Dengiz ekotizimi. Ushbu turdagi ekotizim eng katta hisoblanadi butun sayyora, chunki u sayyora yuzasining 70% ni egallaydi. Okean katta va suv minerallarga boy, shuning uchun hayot deyarli har bir burchakda rivojlanishi mumkin.
Ushbu ekotizimlarda biz suv o`tlari, chuqur dengiz teshiklari va marjon riflari kabi yirik jamoalarni topamiz.

Chuchuk suv ekotizimlari. Ular suv ekotizimlariga kirsa-da, dinamika va turlar o`rtasidagi munosabatlar chuchuk suvda sho`r suvdagi kabi emas. Chuchuk suv ekotizimlari ko`llar va daryolardan tashkil topgan ekotizimlar bo`lib, ular turg`un suv tizimlariga, oqar suv tizimlariga va botqoq er tizimlariga bo`linadi.

Lentik tizim ko`l va hovuzlardan iborat. Lentik so`zi suvning harakat tezligini anglatadi. Bunday holda, harakat juda past bo`ladi. Bu turdagi suvlarda harorat va sho`rligiga qarab qatlamlar hosil bo`ladi. Aynan shu vaqtda yuqori, termoklin va pastki qatlamlar paydo bo`ladi. Lotik tizimlar - bu daryolar va tez oqimlar kabi suv tezroq oqadigan tizimlar. Bunday hollarda suv erning qiyaligi va tortishish kuchi tufayli tezroq harakat qiladi.
Suv-botqoq erlar biologik xilma-xil ekotizimdir, chunki ular suv bilan to`yingan. Bu ko`chmanchi qushlar va flamingolar kabi filtrlar orqali oziqlanadiganlar uchun juda yaxshi.
Ushbu ekotizimlarda umurtqali hayvonlarning ma`lum turlari, jumladan, o`rta va mayda hayvonlar hukmronlik qiladi. Kattalarini topmadik, chunki ularning o`sishi uchun joy yo`q edi.
Cho`llar. Cho`lda yog`ingarchilik juda kam bo`lgani uchun o`simlik va hayvonot dunyosi ham shunday. Bu joylardagi organizmlar ming yillik moslashish jarayonlari tufayli yashash uchun katta imkoniyatlarga ega. Bunday holda, turlar o`rtasidagi munosabatlar kichik bo`lgani uchun, ular hal qiluvchi omillardir, shuning uchun ekologik muvozanat buzilmaydi. Shunday qilib, turga har qanday turdagi atrof-muhit ta`siri jiddiy ta`sir ko`rsatsa, biz o`zimizni juda jiddiy ta`sirga duchor qilamiz.
Va agar bitta tur o`z sonini keskin kamaytira boshlasa, biz ko`plab boshqa turlarini xavf ostida topamiz. Ushbu tabiiy yashash joylarida biz kaktuslar va ba`zi mayda bargli butalar kabi odatiy florani topamiz. Hayvonot dunyosiga bir qancha sudralib yuruvchilar, qushlar, bir qancha mayda va oʻrta sutemizuvchilar kiradi. Bular bu joylarga moslasha oladigan turlardir.
Tog`. Ekotizimning bu turi o`zining rel`efi bilan ajralib turadi. Oʻsimlik va hayvonot dunyosi yaxshi rivojlanmagan balandlikda joylashgan. Bu hududlarda biologik xilma-xillik unchalik yuqori emas. Biz balandlikka ko`tarilganimizda u pastga tushadi. Tog` etaklarida ko`pincha ko`plab turlar yashaydi va turlar va atrof-muhit o`rtasida o`zaro ta`sir mavjud.
Ushbu ekotizimlarda topilgan turlar orasida bo`rilar, antilopalar va tog `echkilari mavjud. burgut, burgut kabi yirtqich qushlar ham bor. Turlar bir-birlari tomonidan ovlanmasdan omon qolishlarini ta`minlash uchun moslashishi va kamuflyaj qilishi kerak.


Xulosa
Bugungi kunda respublikamizdagi ayrim viloyatlarning muhofaza etiladigan tabiiy hududlarida davlat kadastrini yuritish sifatini yaxshilash lozimligini ham qayd etib o`tish joiz. Qolaversa, sohada ilmiy tadqiqotlarni qo`llab-quvvatlash, mutaxassislar tayyorlash, ularning malakasini oshirish bo`yicha chora-tadbirlar ko`lamini kengaytirish davr talabidir.
Muxtasar aytganda, mamlakatimizda biologik xilma-xillikni asrashga qaratilgan ezgu amallar atrof-muhitni muhofaza qilish, ekologik barqarorlikni mustahkamlash, jamiyatda sog`lom turmush tarzini chuqur qaror toptirish, oziq-ovqat xavfsizligini ta`minlashda katta ahamiyat kasb etyapti.