Mustaqil ish Mavzu: Ko`chish va yo`l. To`gri chiziqli tekis harakat. Tekis tezlanuvchan harakat. Tezlanish. Bajardi

Bosib oʻtilgan yoʻl jism bir nuqtadan ikkinchisiga oʻtishi uchun bosib oʻtadigan yoʻlning uzunligi. Bosib oʻtilgan yoʻl vektor kattalik emas. U yoʻnalishga ega emas va shu sababli manfiy boʻlmaydi. Masalan, professor bosib oʻtgan masofa 2.0 m2.0 m2. Samolyot yoʻlovchisi bosib oʻtgan yoʻl esa 4.0 m4.0 m4, point, 0, Yodda tuting, ikki nuqta orasidagi yoʻl ular orasidagi masofa (koʻchish) ga teng boʻlishi shart emas. Aniqroq aytganda, agar jism harakati davomida oʻz yoʻnalishini oʻzgartirsa, uning umumiy bosib oʻtgan yoʻli koʻchishidan kattaroq boʻladi. Quyidagi masalalarga eʼtibor bering.
To‘g‘ri chiziqli tekis harakat haqida tushuncha Tekis harakat
ravachaga 24-rasmda ko‘rsatilganidek tomizg‘ich o‘rnatilgan bo‘lsin. Tomizg‘ichdan bir me’yorda tomchi tomib tursin. Aravachani qo‘yib yuborsak, u harakat lanadi. Bunda aravacha ortidagi tomchilar orasidagi masofa bir xil emasligini kuzatish mumkin. Demak, aravacha bir xil vaqt oraliqlarida turlicha masofani bosib otgan, ya’ni u notekis harakat qilgan.
Endi yuqoridagi tajribani biroz o‘zgartiraylik.
Bu gal osilgan yukni kamaytirib shunga erishay- likki, tomgan tomehilar orasidagi masofa bir xil bo‘lsin (25-rasm). Bu holda aravacha bir xil vaqt oraliqlarida bir xil yo‘lni bosib o‘tgan deyish mumkin.
Kuzatishlarimizdan bir jism ikkinehi jismdan tez yoki sekin harakat- lanishini bilamiz. Masalan, velosiped odamdan tez, avtomobil odam va velosipeddan tez, poyezddan esa sekin harakat qiladi. Samolyotning hara- kati esa poyezdnikidan ham tezdir (26-rasm).
Vaqt birligida bosib o‘tilgan yo‘lga teng bo‘lgan kattalik tezlik/ deb ataladi.
б-sinf fizika darslaridan jismning bosib o‘tgan yo‘li s, shu yo‘lni bosib o‘tishiga ketgan vaqt t, tezlik v bilan belgilanishini bilasiz. Shularga asosan tezlik formulasi quyidagieha ifodalangan edi:
Jismning tekis harakatidagi tezligi jism bosib o‘tgan yo‘lning shu yo‘lni bosib o‘tish uchun ketgan vaqtga nisbati bilan aniqlanadi.
Yuqorida keltirilgan misolda odam tezligi v₀ = 5 km/soat, velosiped tezligi v= = 30 km/soat, avtomobil tezligi v_a = 90 km/soat, poyezd tezligi v_p = 150 km/soat, samolyot tezligi esa o_s = 900 km/soat.
Harakat to‘g‘ri chiziqli bo‘lganda ko‘chish son jihatdan bosib o‘tilgan yo‘lga teng bo‘ladi. U holda to‘g‘ri chiziqli tekis harakat tezligining vektor ko‘rinishdagi ifodasi quyidagieha bo‘ladi:
Ko‘chish vektor kattalik bo‘lganligi uchun tezlik ham vektor kattalik- dir, tezlikning yo‘nalishi harakat yo‘nalishida bo‘ladi.
Tezlikning birligi
Xalqaro birliklar sistemasida uzunlik (yo‘l) birligi - metr (m), vaqt bir­ligi - sekund (s) qabul qilinganligini bilasiz.
\ Xalqaro birliklar sistemasida tezlikning birligi m/s bo‘lib, tezlik \ / 1 m/s bo‘lganida jism 1 s vaqtda 1 m masofani bosib o‘tadi. /
Tezlikning asosiy birligi - m/s dan tashqari km/soat, km/min, km/s, sm/s kabi birliklari ham qo‘llaniladi. Bunda: 1 m/s = 3,6 km/soat, 1 m/s — 0,06 km/min, 1 km/s — 1000 m/s, 1 m/s — 100 sm/s.