Mustaqil ish mavzu: Xalqaro mehnat taqsimoti va uning zarurligi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI


MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
“IQTISODIYOT” FAKULTETI

“IQTISODIYOT NAZARIYASI” FANIDAN

MUSTAQIL ISH

MAVZU: Xalqaro mehnat taqsimoti va uning zarurligi

Bajardi:FU-22, 1-kurs talabasi

Oromov Boyqobil
Qabul qildi: ______________
Toshkent - 2023

REJA
KIRISH

1.Xalqaro mehnat taqsimotining asosiy tushunchasi va uning mohiyati.
2.Mehnat taqsimotining afzalliklari va kamchiliklari.
3.Xalqaro mehnat taqsimotining zarurligi va uning iqtisodiyotga tasiri.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

Toshkent – 2023

KIRISH
Xalqaro mehnat taqsimoti va uning zarurligi mavzusining dolzarbligi va zarurati shundan iboratki jahon miqyosidagi davlatlar o’rtasida mehnat bozoridagi barcha resurslar shu jumladan ishchilar erkin taqsimlanishi nazarda tutiladi. Xalqaro mehnat taqsimoti ayrim mamlakatlarning muayyan mahsulotlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi va mahsulotlarni ayirboshlashi. Ijtimoiyhududiy mehnat taqsimotining yuqori shakli, jahon bozorining va davlatlar oʻrtasidagi iqtisodiy munosabatlarning asosini tashkil etadi, davlatlar milliy xoʻjaliklarini jahon xoʻjaligi tizimiga birlashtirish omili boʻlib, obyektiv jihatdan mehnat unumdorligining oʻsishiga yordam beradi. Jamiyat taraqqiyotining dastlabki davrlarida ayrim mamlakatlarda tabiiy sharoitlar tafovuti bilan bogʻliq boʻlgan Xalqaro mehnat taqsimotit.ning sodda koʻrinishlari mavjud boʻlgan. 19-asrning oʻrtalaridan Yevropa mamlakatlarida juda katta miqdordagi xom ashyo, tez oʻsib borayotgan shahar aholisi uchun oziq-ovqat keltirishni talab etgan mashina industriyasining paydo boʻlishi Xalqaro mehnat taqsimotit.ning rivojlangan shakllarini yuzaga keltirdi. Xalqaro mehnat taqsimotit.ni shakllantirgan yana bir muhim omillardan biri — mustamlakachilik sistemasining paydo boʻlishi hisoblanadi. Hozirgi Xalqaro mehnat taqsimotit.ning xususiyati — rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlar oʻrtasidagi Xalqaro mehnat taqsimotida tarmoklararo ixtisoslashuv yetakchi oʻrinda tursa, rivojlangan mamlakatlar oʻrtasida tarmoqlar ichida ixtisoslashishning chuqurlashayotganidir.Rivojlangan mamlakatlarning xalqaro ichki tarmoq ixtisoslashuvi (mahsulot,detal,texnologiya boʻyicha) mamlakatlararo sanoat mahsulotlari savdosining ortishiga olib keladi. Bu mamlakatlar ishlab chiqarishining yuqori yoki pastroq darajadagi kompleks tarmoq tuzilmasiga ega. Bunday sharoitlarda Xalqaro mehnat taqsimotining ichki tarmoq ixtisoslashuvi yoʻnalishida chuqurlashuvi eng yangi tarmoqlar rivojlanishining zaruriy shartiga aylanadi. Oʻzbekiston Xalqaro mehnat taqsimotida paxta tolasi, energetika resurelari (tabiiy gaz, elektr energiyasi), rangli metallar, oʻgʻitlar va boshqa mahsulotlar yetkazib beruvchi mamlakat tarzida ishtirok etadi. Bundan ko’rinib turibdiki O’zbekiston ushbu jabhadan ham qolgan mamlakatlarga nisbattan yetkchilik qila olmaydi. Mehnat taqsimoti yuz berganda bir mehnat turidan ikkinchisi, ikkinchisidan uchinchisi va h.k. ajralib chiqadi va shu jarayon uzluksiz davom etaveradi. Har bir mehnat turi mustaqil vazifani boshqa mehnat turlari bilan bogʻlanib, ishlab chiqarish da qatnashgan holda bajaradi. Mehnat taqsimoti mehnat turlarini koʻpaytirib, ularni ayrim kishilarga kasb sifatida birkitib qoʻyadi. Mehnat taqsimotini biz har bir mamlakat miqyosida pasmi balandmi uning o’z statistikasida ko’rishimiz mumkin. Barcha mamlakatlar har yili o’zining mehnat taqsimoti statistikasi haqida ’’Xalqaro mehnat tashkiloti’’ ga hisobot beradi. Bunda barcha mamlakatlarning statistikasi ko’rib chiqiladi. Shu tariqa xalqaro mehnat taqsimoti yuzaga keladi.

1.Xalqaro mehnat taqsimotining asosiy tushunchasi va uning mohiyati.

Xalqaro mehnat taqsimoti - ayrim mamlakatlarning muayyan mahsulotlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi va mahsulotlarni ayirboshlashi. Ijtimoiy hududiy mehnat taqsimotining yuqori shakli, jahon bozorining va davlatlar oʻrtasidagi iqtisodiy munosabatlarning asosini tashkil etadi, davlatlar milliy xoʻjaliklarini jahon xoʻjaligi tizimiga birlashtirish omili boʻlib, obyektiv jihatdan mehnat unumdorligining oʻsishiga yordam beradi. Jamiyat taraqqiyotining dastlabki davrlarida ayrim mamlakatlarda tabiiy sharoitlar tafovuti bilan bogʻliq boʻlgan Xalqaro mehnat taqsimotining sodda koʻrinishlari mavjud boʻlgan. 19-asrning oʻrtalaridan Yevropa mamlakatlarida juda katta miqdordagi xom ashyo, tez oʻsib borayotgan shahar aholisi uchun oziq-ovqat keltirishni talab etgan mashina industriyasining paydo boʻlishi Xalqaro mehnat taqsimotit.ning rivojlangan shakllarini yuzaga keltirdi. Xalqaro mehnat taqsimotini shakllantirgan yana bir muhim omillardan biri — mustamlakachilik sistemasining paydo boʻlishi hisoblanadi. 20-asr boshlariga kelib mustamlaka va qoloq mamlakatlar tamomila "jahon qishloqlari"ga, Yevropa va Shimoliy Amerikaning sanoati rivojlangan mamlakatlari "jahon shaharlari"ga aylandi. Xalqaro mehnat taqsimotining bu xususiyati Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda ham saqlanib qoldi. 1960-yillarda sobiq mustamlaka va yarim mustamlakalar — jahon aholisining 80% dan ortigʻi yashaydigan Lotin Amerikasi, Osiyo va Afrika mamlakatlari hissasiga jahon sanoat mahsulotlarining taxminan 15% toʻgʻri keldi. Bu mamlakatlar eksportining asosiy qismini xom ashyo va oziqovqat tashkil etgan holda ularning importga qaramligi juda yuqori edi, chunki bu mamlakatlar zarur sanoat tovarlarining deyarli barchasini va yetishmaydigan oziq-ovqatni chetdan keltirishga majbur edi.
Fantexnika taraqqiyoti sharoitlarida Xalqaro mehnat taqsimoti tobora rivojlangan shakllarga ega boʻlib boradi, xalqaro ixtisoslashuvga ehtiyoj kuchayadi, chunki bir mamlakat doirasida hozirgi texnika taraqqiyoti darajasida muttasil ortib borayotgan mahsulotlarning barcha turini keng miqyosda ishlab chiqarish mumkin emas. Hozirgi Xalqaro mehnat taqsimotit.ning xususiyati — rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlar oʻrtasidagi Xalqaro mehnat taqsimotida tarmoqlararo ixtisoslashuv yetakchi oʻrinda tursa, rivojlangan mamlakatlar oʻrtasida tarmoqlar ichida ixtisoslashishning chuqurlashayotganidir
Rivojlangan mamlakatlarning xalqaro ichki tarmoq ixtisoslashuvi (mahsulot, detal, texnologiya boʻyicha) mamlakatlararo sanoat mahsulotlari savdosining ortishiga olib keladi. Bu mamlakatlar ishlab chiqarishning yuqori yoki pastroq darajadagi kompleks tarmoq tuzilmasiga ega. Bunday sharoitlarda Xalqaro mehnat taqsimotining ichki tarmoq ixtisoslashuvi yoʻnalishida chuqurlashuvi eng yangi tarmoqlar rivojlanishining zaruriy shartiga aylanadi. Ichki tarmoq ixtisoslashuvining yoʻnalishlaridan biri — mahsulot turi boʻyicha ixtisoslashish hisoblanadi, yaʼni muayyan mahsulot turini ishlab chiqarish u yoki bu mamlakatda amalga oshiriladi (masalan, traktorsozlik AQShda yuqori quvvatli gʻildirakli va zanjirli traktorlar ishlab chiqarishga, Buyuk Britaniyada oʻrtacha tipdagi gʻiddirakli traktorlar ishlab chiqarishga, Germaniyada quvvati kichik traktorlar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan). Mehnat taqsimoti - mehnat turlarining bir-biridan ajralib mustaqil ahamiyat kasb etishi; mehnat turlarining ixtisoslashuvi.
Mehnat taqsimoti yuz berganda bir mehnat turidan ikkinchisi, ikkinchisidan uchinchisi va h.k. ajralib chiqadi va shu jarayon uzluksiz davom etaveradi. Har bir mehnat turi mustaqil vazifani boshqa mehnat turlari bilan bogʻlanib, ishlab chiqarishda qatnashgan holda bajaradi. Mehnat taqsimoti mehnat turlarini koʻpaytirib, ularni ayrim kishilarga kasb sifatida birkitib qoʻyadi. 21-asr boshlarida Mehnat taqsimoti tufayli dunyoda 30 ming xil kasb mavjud boʻldi. Mehnat taqsimoti mehnat unumdorligini oshiradi. Jamiyat taraqqiyotida Mehnat taqsimoti 3 yoʻnalishda boradi: Umumiy Mehnat taqsimoti yirik mehnat turlarining bir-biridan ajralib, yirik sohalarni tashkil etishi. Bunda mehnatning moddiy va nomoddiy, agrar, industrial va servis sohasidagi turlari paydo boʻladi; Xususiy Mehnat taqsimoti — yirik sohalar ichidagi Mehnat taqsimoti muayyan sohadagi mehnat ixtisoslashadi, mehnat turlari koʻpayadi. Agrar mehnat dehqonchilik, chorvachilik, bogʻdorchilik mehnati turlariga ajraladi. Sanoatdagi mehnat undirma va ishlama, ogʻir va yengil sanoatdagi mehnat turlariga ajraladi. Qisman Mehnat taqsimoti — korxona doirasida boʻladigan mehnat turlarining ixtisoslashuvi. Bunda mehnat mahsulot yaratish uchun kerak boʻlgan ayrim qismlarni ishlab chiqarish boʻyicha ixtisoslashgan turlarga ajraladi. Milliy iqtisodiyotda hududlar yoki mintaqalar boʻyicha mehnat ixtisoslashadi. Xal qaro Mehnat taqsimoti — mehnatning mamlakatlar oʻrtasida maʼlum nisbatda va iqtisodiy nafni koʻzlagan holda taqsimlanishidir. Bu mehnat turining bir-biridan ajralishi emas, balki mavjud mehnat turlarining ayrim mamlakatlarga ularning ustuvor faoliyati sifatida birkitilishini yuzaga keltiradi.
Xalqaro Mehnat taqsimoti ishlab chiqarishning baynalmilal miqyosda ixtisoslashuvini bildiradi, davlatlararo iqtisodiy aloqalarni zaruratga aylantiradi, xalqaro savdoni yuzaga keltiradi.
Jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanish darajasi xalqaro mehnat taqsimoti va uni kengaytirish zarurligini belgilab berdi.
Tarixiy jihatdan tobora murakkablashib borayotgan xalqaro mehnat taqsimotining o'sishi ishlab chiqarish va savdoning global o'sishi, kapitalizmning ko'tarilishi va sanoatlashtirish jarayonlarining murakkabligi bilan chambarchas bog'liqdir.
Xalqaro mehnat taqsimotining, shuningdek, mamlakatlar o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning boshqa shakllarining vakolatxonasiga, asosan, o'sha xalqlarda hukmron bo'lgan ishlab chiqarish munosabatlari ta'sir ko'rsatadi.
Xalqaro mehnat taqsimoti har xil mamlakatlar o'rtasidagi savdo-sotiq kengayib, jahon bozorini rivojlantirish uchun ob'ektiv platformani tashkil etishi uchun juda muhimdir.
Xalqaro mehnat taqsimoti ma'lum bir mamlakatlarni ishlab chiqarishning turli sohalarida, xususan mahsulotlarda yoki ishlab chiqarish jarayonining tanlangan qismlarida ixtisoslashuvini anglatadi. Kontseptsiya bozorlarning dunyo bo'ylab tarqalishi iqtisodiy faoliyatning progressiv differentsiatsiyasini vujudga keltirishni taklif qiladi.
Bu kompaniyadagi mavjud mehnat taqsimotiga o'xshaydi, ammo buning o'rniga xalqaro miqyosda. Shu tarzda, ba'zi bir ishchilar ma'lum vazifalarni bajarishga ixtisoslashgani kabi, xalqaro miqyosda ham millatlar ma'lum ishlab chiqarish faoliyatiga ixtisoslashganligi kuzatilmoqda.
Masalan, Shveytsariya moliyaviy xizmatlar sohasida ixtisoslashgan deb hisoblanganidek, Braziliya kofe yoki tovuq go'shti ishlab chiqarishga ko'proq ixtisoslashgani kuzatilmoqda.
Katta sanoatning yuksalishi ishlab chiqarishda katta farqlanishlarga va milliy chegaralardan oshib ketadigan ixtisoslashuvning rivojlanishiga olib keldi.
Xalqaro mehnat taqsimotiga iqtisodiy jihatdan kam rivojlangan davlatlar tomonidan etkazib beriladigan ko'p miqdordagi qishloq xo'jaligi mahsulotlari va xom ashyolarga sanoat mamlakatlarining katta talabi yordam berdi.
Xalqaro mehnat taqsimotiga iqtisodiy jihatdan kam rivojlangan davlatlar tomonidan etkazib beriladigan ko'p miqdordagi qishloq xo'jaligi mahsulotlari va xom ashyolarga sanoat mamlakatlarining katta talabi yordam berdi. Xalqaro mehnat taqsimoti tabiiy ravishda yuzaga chiqadi, qiymat qonuni uning rivojlanishini tartibga soluvchi omil hisoblanadi. Jahon bozorida kuchli raqobat kurashini olib boradigan turli mamlakatlar o'rtasida turli xil ishlab chiqarish haqiqatlari taqqoslanmoqda.
Eng muhim omil bu texnologiya darajasi, chunki u ishlab chiqarish xarajatlariga hal qiluvchi ta'sir ko'rsatadi. Jahon bozorida ba'zi mahsulotlarning raqobatbardoshligini aniqlashda tabiiy sharoitlar ham muhimdir. Klassik iqtisodiyotda xalqaro mehnat taqsimoti ixtisoslashgan faoliyat uchun foyda keltiradi deb hisoblansa-da, ushbu bo'linma yaratadigan tengsizliklar va tuzilgan ierarxiyalarga ko'proq e'tibor beradigan boshqa tahlillar mavjud.
- Resurslardan yanada samarali foydalanish, chunki har bir mamlakat o'zi uchun eng maqbul bo'lgan vazifalarda o'z salohiyati va boyligidan foydalanishi mumkin. Bu mamlakatga iqtisodiy resurslaridan to'liq foydalanishga imkon beradi.
- Xarajatlarni ikki yo'l bilan pasaytirish: narxlarni pasayishiga olib keladigan ishlab chiqarish ko'lamini tejash va qiyosiy ustunliklardan foydalanish.
- Tijorat almashinuvi orqali xalqlarning samarali rivojlanishi ta'minlanadi. Ortiqcha eksport qilinishi mumkin, bu esa daromadning aylanma oqimiga ta'sir qiladi.
Kamchiliklari
Ba'zi iqtisodiy tahlilchilar xalqaro mehnat taqsimoti ta'sirini obro'sizlantirishdi va bu bo'linish faqat tovar ishlab chiqaradigan mamlakatlarda qashshoqlik va tengsizlikni keltirib chiqardi deb ta'kidladilar.
Darhaqiqat, 1980 yillarda BMTning Lotin Amerikasi bo'yicha iqtisodiy komissiyasining a'zosi, iqtisodchi Raul Prebish xalqaro mehnat taqsimoti dunyoni ikki guruhga bo'linishini keltirib chiqardi: biri xom ashyo ishlab chiqaradigan, ikkinchisi xomashyo ishlab chiqaradigan. sanoatlashgan mahsulotlar.
Birinchi guruh o'zlarining tovarlari qiymatining tobora pasayib ketishi sababli ularning xarid qobiliyatini yo'qotganini ko'rgan bo'lsa, ikkinchi guruhga ularning mahsulotlarining mos yozuvlar narxlarining ko'tarilishi foyda keltirdi.
Xom ashyoning qadrsizlanishi paytida sanoat mahsulotlari nisbiy qiymatini oshirgan ushbu hodisa tijorat almashinuvi jarayonlarining yomonlashuvi deb nomlangan.
Ushbu yomonlashuv, tengsizlikning ko'payishi bilan bir qatorda, eng ta'sirlangan mamlakatlarning eng boylarga ko'proq bog'liqligiga olib keladi.