Mustaqil ish mavzulari Qoraqalpoqg‘iston geologiyasiga umumiy geografik ta'rif

4-mavzu: Deflyatsiya jarayoni natijasida paydo bo‘lgan akkumulyativ tekisliklar
Reja

1. 
   Prolvuyial-ko‘tarilgam tekisliklar.
   

Deltadagi allyuvial- yotqiziqlarda va ko’llarning akkumulyatsiyasi natijasida paydo bo’lgan tekisliklar.

1. 
   Unga Qoraqalpog'iston Qizilqumining hududi kiradi.Qoraqalpog'iston Qizilqumi hududida keng tarqalgan bo’r va uchinshi davr yotqiziqlarining bukilishi, idirashi va yemirilishi kontinental-quruq iqlim sharoitida amalga oshganligidan, onda yer yuzasin o’zgartishdagi tashqi kuchlarning ishida, birinchi navbatda shamol, bukilish va denudatsiya protsesslari faol qatnashgan.
   

Natijada Qizilqumning yuzasida juda qalin va keng hajmda qum massivlari paydo bo’ladi. Ular har turli relyef shakllarin paydo etadi. Qoraqalpog'iston Qizilquminga ko’pincha tizma bo’lib joylashgan u'yinshik-u'yinshik qumlar va qum tizmalarining yacheyka shaklinda uchraydiganlari da xarakterli. Qum tizmalarining paydo bo’lishinda, ularni yopib yotadigan tog' jinslari relyefining birgalikli emas ekanligi katta rol o’ynaydi. Ko’pincha ularga meridian yo’nalishda, bir-biriga parallel joylashgan balandliklar va chuqurlarning almashinib joylashganligi xarakterli. Janubidan shimolga qarab yo’naltirilgan chuqurlarning paydo bo’lishida oqim suvlarning da qatniashishi ehtimol. Qum tizmalari (gryada) ko’pincha chuqurlarning ikki qaptalindagi balandliklarga to’g’ri keladi. Qum tizmalarining balandligi 10-12 metrga gacha yetadi. Qum tizmalari ko’pchilik yerida ularga perpendikulyar joylashgan kishi qum tizmalari orqali bir-biri bilan qo’shiladi. Natijada ular Qoraqalpog'iston Qizilqumining ba’zi uchastkalarida qumning yacheykali (ko'z oynakga o’xshagan) relyef shakllarin paydo etadi. Qum tizmalari va yacheykali qumlarning orasida ultani tekis, taqirlar ko'p uchraydi. Ular hajmi va joylashgan yo’nalishi bo’yicha har turli . Ularning ayrimlarining egalagan maydoni 10-15 kvadrat kilometrga gacha yetishi mumkin.
Qoraqalpog'iston Qizilqumingdagi taqirlar hozirgi vaqtda qish mavsumidagi yog’gan qorlarning erigan suvlarin va bahordagi yog’in-sochinlarni bir necha kunlar davomida saqlaydigan uchastkalar bo’lib hisoblanadi.
Lekin Qoraqalpog'iston Qizilqumi sharoitida uzoq davom etgan havoning yuqori temperaturasi to’plangan suvlarni tez bug’landiriladi. Suvdan bo’shagan grunt juda kepib ketadi, taqirning yuzasida ko’zganekke o’xshash tor shakliga ega yoriqlar paydo bo’ladi. Yoriqlarning chuqurligi 5-10 sm., eni 0,51,0 cm ga gacha yetishi mumkin.
Qoraqalpog'iston Qizilqumingda ko’proq tarqalgan relyef shakllariga shamolning ishi natijasida bo’r davrida qoldirgan qumli-sozli bo’sh tog' jinslarida paydo bo’lgan qozonshuqirlar kiradi. Ular ko’pincha Qoraqalpog'iston Qizilqumining janubiy-g'arbiy bo'limida katta-katta va tizmalarining orasida uchraydi. Bunday qazagshuqirlarning yonbag’irlari yuqori bo’r davri jatqizig'inan tarkib topgan bo’lib, ko’pincha uncha tik bolmaydi, ultani ko’pchilik sharoitda teng shaklida qum massivlari bilan yopilgan. Ko’pchilik shuqirlarning yo’nalishi Qoraqalpog'iston Qizilqumingdagi qum tizmalari bilan parallel bo’lib joylashganligidan, ancha uzunlikka (500 metrdan 3-4 km ga gacha) ega bo’ladi. Ularning eni keng bolmaydi.
Qoraqalpog'iston Qizilqumingdagi har yerda joylashgan qudiqlarning atrofinda esma qumlar (barxan) uchraydi. Ularning paydo bo’lishining asosiy sababi ko’pincha qudiqlarning atrofidagi o’simliklarning pala (mal) tarafidan yo’q etilishi yoki sho’ponlarning ta'rtipsiz turda ularni shopishi natijasida qumning yuzasining ashilip qolishi. u sal-pal shamollarning ta'sirinen da harakatke keladi.
Barxanlar Orol dengizining jag'alawlarida da ko'p tarqalgan. Barxanlar relyefning tashqi ko’rinishi bo’yicha yarim oyga o’xshaydi. Orol dengizining sohilinda va Qoraqalpog'iston Qizilqumning eng janubiy-g'arbidagi Amudaryoning ong sohilinda shamolning ta'siri natijasida kam o’rnin o’zgartib turuvchi kichik qum tepaliklari da (dyuna) xarakterli.
Qoraqalpog'iston Qizilqumining shimol bo'limining janubiy-g'arbida yuvilish jarayoni natijasida paydo bo’lgan, kichik qoldiq ustyurtliklar keng tarqalgan. Ular yuqori bo’r va paleogen davri yotqiziqlaridan tarkib topgan. Bunday qaldiq ustyurtliklar balandligi bo’yicha atrofidagi Qizilqumnan ancha ajralib turadi. Ularning yonbag’irlarida yuvilish jarayonining izlari juda yaxshi seziladi. Yonbag’irlari ko’pchilik yerlarda uncha faqat bolmaydi.
Masalan, Nukus shahridan janubiy-sharqta 30-35 km oraliqda qaldiq ustyurtlik Besto’be joylashgan. Ularning har qaysisi o'z oldiga joylashib, bes yerda kichik ustyurtlik paydo etib tur. Eng baland yeri hozirgi vaqtda trigonometriyaliq punkt ornalasqan tepa. Mutlaq balandligi 153,3 m.
Beshtepaning chama bilan 20 km sharqida o'z oldiga ajralib turgan ikki qaldiq ustyurtlik bor. Ular Qostepa deb ataladi. Eng baland nuqtasi dengiz yuzasidan 136,8 metr yuqorida joylashgan.