Mustaqil ish mavzulari Qoraqalpoqg‘iston geologiyasiga umumiy geografik ta'rif

Prolyuvial - Ko’tarilgan tekisliklar joylashgan. Bu tipga kiradigan relyef shaklining yaxshi rivojlangan Qoraqalpog'istonda faqat bir yerda - Sulton Uvays tog'ining janubiy yonbag’irining etaklarida keng hajmda uchratamiz. u yer yuzasining tuzilishi bo’yicha Sulton Uvays tog'ining janubiy tog' etagida, tog'dan janubiydagi allyuvial- past tekislikga qarab qiya joylashgan tekislik bo’lib hisoblanadi. Uning mutlaq balandligi 120-180 metr. Tekislik asosan Sulton Uvays tog'inan yuvilish jarayoni natijasida kelgan, ko’pincha vaqtincha oqadigan suvlar jatqizg'an tog' jinslari hisoblanadi. soylar ko’pincha sel turida yog’in-sochin vaqtida to’lib oqadiganligi va qishqa bo’lganligi uchun olib kelingan tog' jinslari yaxshi maydalanmagani shu yerlarda paydo bo’lgan prolyuvial- yotqiziqlarning mexanik tarkibi juda murakkab. Tarkibida yirik-yirik toshlar (galechniklar), hattoki valun (yirik) toshlar ko'p uchraydi. Tekislikning qiyaligi 3⁰ tan 11⁰ qa gacha yetip, uning yer yuzasi bir necha soylar bilan tilimlangan. Ular Sulton Uvays tog'inan boshlanishshi soylarning davomi hisoblanadi. soylar bu tekislikning hududida ancha sayizlanib chuqurligi faqat yarim metrdan bir metrga gacha gina yetadi. Kengligi ko’pincha 5-10 metrdan boshlab 20 metrga gacha yetadi.
Ba’zi soylarning kengligi 50 metrga gacha yetishi mumkin. soylarning ultanida to'planib qolgan u'sti gidir-budir har turli hajmdagi tog' jinslarining bo'leklarin uchratamiz.
Bu soylarning paydo bola boshlagan vaqti to’rtlamchi davrning birinchi yarmidayoq boshlansa kerak. Keyinchalik vaqtincha oqadigan bolsa da, uzoq yillar davomida takirorlanganligidan soylardning olib kelgan yotqiziqlari o'zlarining quyar yerida 2 metrdan 3 metrga gacha qalinlikdagi qatlamdi paydo etgan. Ular yer yuzasining sathi bo’yicha janubiyda allyuvial- tekislik bilan, g'arbiyta Amudaryoning hozirgi paydo etib yotadigan allyuvial- past tekisliklari bilan qo’shilib ketadi. Tekislikning yer yuzasida har yerda joylashgan qaldiq ustyurtliklarda bor.

2. 
   Deltadagi allyuvial- yotqiziqlarda va ko’llarning akkumulyatsiyasi natijasida paydo bo’lgan tekisliklar. Qoraqalpog'iston Hudud hududidagi allyuvial- yotqiziqlardan tarkib topgan tekisliklarge asosan Amudaryoning deltasi kiradi. Bu hududning geologik tuzilishi va geomorfologiyasi bo’yicha ilmiy tadqiqot ishi olib borgan ko’pchilik olimlar o'zlarining mexnatlarida deltaning ichida da geografik joylashgan o’rni va paydo bo’lish ketma-ketligi bo’yicha uch bo'lekti: Amudaryoning Aqshadaryo deltasi, Sariqamis oldi deltasi va Orol deltasi deb ajiraladi. Chunki, eng dastlabki Amudaryo uchinchi davrdagi dengizning Orta Osiyoning hududigan qaytiwi bilan-aq paydo bola boshlagan. Keyinchalik da u bir necha minglagan yillarni boshidan keshiredi. Shu vaqt ichida Amudaryo suvli va loyli bo’lishiga bog'liq Orta Osiyoning tekislik bo'limidagi bir- biridan ancha uzoqta joylashgan bir necha rayonlarda juda qalin va keng hajmga ega allyuvial- yotqiziqlarni qoldiradi.
   

Amudaryoning yashash va rivojlanish tarixi ikki etapga bo’linadi. Birinchi etap uchinshi davrning oxirgi bosqichidan boshlanib, to’rtlamchi davrning quyi va orta bo'limlarin o'z ichiga aladi.
Ikkinchi etap sifatida to’rtlamchi davrning oxirgi bosqichi va hozirgi vaqtqa gacha oroliq qabul qilinadi. Amudaryo birinchi etabida chama bilan hozirgi Charjow shaharining yaqininda g'arbga qaray hozirgi Unguz arti Qoraqumi orqali oqib, Kaspiy dengiziga quygan. Unguz arti Qoraqumi Amudaryoning olib kelgan yotqiziqlari bilan toltirilip, hududning sathi ancha ko’tarilgandan keyin, Amudaryo Kopedtog'ning etagidagi hozirgi Markaziy Qoraqumning o’rninda bir necha ju'z yillar davomida oqib, juda ko'p miqdorda allyuvial- yotqiziqlar qaldirg'an. Bu chuqurga shu vaqtlardagi dastlabki Murg'ab, Ta'jen va t.b. daryolarida juda ko'p miqdorda yotqiziqlar olib kelgan.
Hududning daryo yotqiziqlari bilan toltirilishi va umumiy Koped tog' zoanisining tektonik kuchlarning ta'siri natijasida vertikal- ko’tarilishi Amudaryoning o’ngga, hozirgi deltasi tomonga burilishina sababchi bolg' an.
U burilganga gacha Amudaryo deltasining o’rninda katta uch qozonshuqirning - Xorazm, Sariqamis va Orol bo’lgan ekanligin shu hududni yopib yotadigan to’rtlamchi davr daryo yotqiziqlarining xarakteri dalillaydi.
Daryo burilganga gacha hozirgi Amudaryoning deltasi bo’yicha, dastlabki Sirdaryo, Zarafshan va t.b. daryolarning oqgan bo’lishi da ehtimol. Chunki u davrdagi Orta Osiyoning iqlimining hozirgi vaqtdagisi bilan solishtirganimizda ancha namli bo’lishiga bog'liq daryolari da suvli bo’lganligi so'zsiz. Demak, ular hozirgi sathiga qaraganda ancha uzun va mol suvli daryo bo’lgan degan so'z. Ikkinchidan, geologik skvajinalardan olingan ma’lumotlarning analiziga qaraganda fundamentti yopib yotadigan Amudaryoning yotqiziqlarining ostida Amudaryoga gacha shu hudud bo’yicha oqgan daryolarning ancha qalinlikdagi allyuvial- yotqiziqlari bor ekanligi aniqlangan.
Amudaryo shimol tomonga burilishi bilan eng birinchi navbatda Xorazm qozonshuqiriga quygan. u Amudaryoning yashash davridagi ikkinchi etabi edi. Uzoq yillar davomida suvli va loyli Amudaryoning oqishi natijasida bu hududdagi Xorazm qozonshuqiri to’lig'i bilan, Sariqamishning deyarli hammasi, Orol qozonshuqirining yarimidan ko'prog’i allyuvial- yotqiziqlari bilan to’ltirilgan.
Geografik joylashgan o’rni bo’yicha bir-biridan ancha oraliqda joylashgan uch qozonshuqir uch yerda delta paydo bo’lish sharoitin tug’diradi. Ulardagi yotqiziqlarning toplanishi belgili bir darajada ketma-ketlikni saqlaydi. Masalan, solishtirib qaraganimizda, paydo bo’lishi bo’yicha eng dastlabkisidan Aqshadaryo deltasi, keyinirek Sariqamish deltasi, songgi vaqtlarda Orol oldi deltasi paydo bo’lgan. Shuni da aytish kerak, Amudaryoning quyishi bir vaqtning ichida ikki deltaga da to’g’ri kelishi mumkin. Lekin yotqiziqning toplanish ketma-ketligi bari-bir yuqoridagi aytilgan navbatlikni saqlagan.
Amudaryoning Sariqamis deltasi Qoraqalpog'istoni hududigan deyarli toligi bilan tashqarida joylashgan. Keyinchalik da biz faqat Amudaryoning Aqshadaryo va Orol oldi deltalariga xarakteristika bermoqchimiz.
Amudaryoning qadimgi arnalarining biri - Aqshadaryo. u o'zining rivojlanish tarixinda keng hajmli deltani paydo etgan. Aqshadaryo deltasi janubida, hozirgi To'rtku'l shaharining shimol tarafidan boshlanib, shimolda Orol dengiziga gacha cho’zilgan. Uning uzunligi 250-270 km. Mutlaq balandligi janubiy tarafida 100-108 metr.
Yer yuzasining tuzilishi bo’yicha u eng shimol shetida Orol dengizining yuzasi bilan qo’shilib ketadi. Aqshadaryo deltasining sathi janubidan shimolga qaray qiyalikka ega. Uning o’rtacha qiyaligi har bir kilometr shimolga borgan sayin bir metrni tashkil qiladi.
Shuning uchun xam da Aqshadaryo deltasi tashqi ko’rinishi bo’yicha umumiy olganda juda tekis past tekislik. yer yuzasining tuzilishi bo’yicha Aqshadaryo deltasinda ko’proq uchraydigan ikki relyef tipin ajratishga bo’ladi. Birinshisi har yerda kichik qum massivlari joylashgan haddan tashqari tekis taqirli past tekisliklar. Ikkinchisi - barxan qumlari bilan yopilgan oyli balandli tekisliklar.
Aqshadaryo deltasining tekislik xarakteridagi yer yuzasining tuzilishin faqat har yerda tog' turida joylashgan qaldiq tog' tizmalari va tepalari gina buzip ko’rsatadi. Ularning eng balandlari deltaning janubiy bo'limidagi ayozqala qorg'ani va Ko'kshe tog'i. Ular atrofin o’rap yotadigan Aqshadaryoning deltasigan 80 metr yuqorida joylashgan. Deltaning shu bo'limida ba'lenligi bo’yicha birinshilarga qaraganda ancha kishi, lekin relyefi bo’yicha atrofidagi tekislikdan keskin ajralib turadigan Qorg'ashinqala va Janboshqala u'stu'rlari bor. Deltaning shimol bo'limidagi xarakterli qaldiq tepalardan Ushtag'an, Ko'ktepa va t.b. uchratamiz. Aqshadaryo deltasi juda tekislik past tekislik bo’lganligidan, bu kichik tepalar da uzoqtan ancha baland ustyurtliklarga o’xshab ko’rinadi.
Aqshadaryo deltasi geografik joylashgan o’rni bo’yicha ikkiga - shimol va janubiy deltaga ajiraladi. Ular bir-biri bilan eni 2-3 km., uzunligi 90 km. koridor (Aqshadaryoning oqgan o’zani) bo’yicha qo’shiladi.
Aqshadaryoning janubiydagi deltasi To'rtku'l shahridan boshlanib, uch burchak shaklida shimolg'a qaray chama bilan 30 km uzunlikka cho’ziladi. Uch burchakning ultani shimol tarafida Sulton Uvays tog'i va Qizilqumning etagi bilan ulasip joylashgan. Bu uch burchak g'arbdan sharqqa qaray o’rtacha 60 km ga cho’zilgan. Aqshadaryoning janubiy deltasi shimolda Sulton Uvays tog'i, shimol- sharq, sharq va janubi-sharqta Qizilqum, g'arbiy tarafida Amudaryoning hozirgi vodiysi bilan orap olingan.
Aqshadaryoning janubiy deltasining shimol-sharq shetidan Aqshadaryo koridori boshlanadi. Aqshadaryo koridori dastlab 25 km atrofida kenglik bo’yicha joylashgan, keyin u Orol dengiziga qaray, meridian yo’nalishda cho’zilgan.
Aqshadaryoning shimol deltasi eng uzun yerida meridian yo’nalishda 100 km ge, juda keng yerida kenglik bo’yicha 50-60 km ga cho’zilgan.
Umumiy olganda, Aqshadaryo deltasindagi juda qalin daryo yotqiziqlaridan shakllangan tekis past tekisliklar, hozirgi vaqtqa gacha saqlanib kelayotgan daryoning tarmoqlarining bir necha quruq o’zanlari, haddan tashqari tekis, taqirga o’xshagan, soz loylardan tarkib topgan katta maydonchalar, ko'pshiligi barxan shaklidagi har yerda uchraydigan qum massivlari Amudaryoning qadimgi o’zani hisoblanadigan Aqshadaryoning juda mol suvli va loyli daryo bo’lgan ekanligigan da'rek beradi.
Amudaryoning Orol oldi deltasi Taqiyatoshtan boshlanadi. u uch burchak shakliga ega bo’lib, uch burchaklikning ultani shimol tarafida Orol dengizining janubiy sohillari bilan cheklashadi.