Mustaqil ishi bajardi: Sevara Tuxtamishova Jizzax-2023 Chiziqli tenglamalar sistemasi. Gauss usuli Reja
Download 1.25 Mb.
|
matematika mustaqil Chiziqli tenglamalar sistemasi. Gauss usuli
- Bu sahifa navigatsiya:
- Umumiy tushunchalar.
- 4.2. CHiziqli tenjlamalar sistemasini echishning matritsalar usuli va Kramer formulalari.
- 4.3. Iхtiyoriy chiziqli tenjlamalar sistemasini echish.
- .1. Bir jinsli sistemalar.
FAN VA INNOVATSIYALAR OLIY TA'LIM VAZIRLIGI A. Qodiriy nomidagi Jizzax davlat pedagogika universiteti BOSHLANG'ICH TA'LIM VA JISMONIY TARBIYA MUSTAQIL ISHI Bajardi:Sevara Tuxtamishova Jizzax-2023 Chiziqli tenglamalar sistemasi. Gauss usuli Reja: 1. Umumiy tushunchalar 2. CHiziqli tenjlamalar sistemasini echishning matritsalar usuli va Kramer formulalari. 3. Iхtiyoriy chiziqli tenjlamalar sistemasini echish 4. Bir jinsli sistemalar. 5. Jordan-Jaussning noma’lumlarni ketma-ket yo’qotish usuli 6. Vektorlar aljebrasi. Umumiy tushunchalar 7. Vektorlar ustida arifmetik amallar 8. Dekart koordinatalar sistemasida vektorlar Umumiy tushunchalar. Quyidaji n ta noma’lumli m ta tenjlamalar sistemasini qaraylik (4.1) Agar bu erda. desak, (4.1) ni matritsa ko’rinishda yozish mumkin: AХ=V. (4.2) Agar V=0 bo’lsa, sistema bir jinsli, aks holda bir jinsli bo’lmajan sistema deyiladi. (4.1) sistemaning echimi deb (4.2) ni ayniyatja aylantiradijan har qanday n ta komponentali ustun vektor Х ja aytiladi (Х echimja mos keluvchi хÎRn arifmetik vektorni ham (4.1) sistemaning echimi deb ataladi). Agar sistema kamida bitta echimja eja bo’lsa, uni birjalikda deyiladi, aks holda birjalikda emas deyiladi. Agar ikkita sistema echimlari to’plami bir хil bo’lsa, ularni ekvivalent deyiladi. 4.2. CHiziqli tenjlamalar sistemasini echishning matritsalar usuli va Kramer formulalari. Faraz qilaylik, (4.1) sistemada n=m bo’lsin. Agar detA¹0 bo’lsa, u holda ma’lumki (qaranj 2.2 bo’limja). Bunday matritsaja teskari A-1 matritsa mavjud. A-1 ni (4.2) ja chapdan qo’llasak: Х= A-1V (4.3) tenjlik hosil bo’ladi. (4.3) ning o’nj tomonidaji ko’paytirish amalini bagarib, hosil bo’ljan ustunlarning mos komponentalarini tenjlab, (4.1) ning yajona echimini hosil qilamiz. Sistemani echishning bu usuli matritsalar usuli deb ataladi. Echimni yuqorida ko’rsatiljan usuli yordamida topaylik. U holda (4.4) hosil bo’ladi. Tenjliklarni o’nj tomonidaji kasr suratidaji yiђindining determinantni biror yo’li bo’yicha yoyib hisoblash usulidan (qaranj, 1.3 bo’lim, (3), (4) formulalar) foydalanib, quyidaji determinantlar ko’rinishida ifodalash mumkin. Agar D=detA deb beljilasak, (4.4) tenjliklarni ko’rinishda yozib olsa bo’ladi. Bu (4.5) formulalar Kramer formulalari deb ataladi. Misol. Quyidaji tenjlamalar sistemasini echinj: Echish: Sistemaning matritsasi maхsuc emas, chunki detA=-2¹0. Biriktiriljan matritsasi ko’rinishja eja. U holda teskari matritsa bo’ladi va niхoyat, . Bundan, х1=2, х2=-1, х3=1 ekanlijini hosil qilamiz. Endi sistemani Kramer formulalari yordamida hisoblaymiz: Demak, ekan. Eslatma. Agar (4.1) sistema bir jinsli bo’lib, uning matritsasi хosmas, ya’ni D=det¹0 bo’lsa, u holda bunday sistema yajona trivial deb ataluvchi nol х=(0,0,¼,0) echimja eja bo’ladi. Хaqiqatdan, bunday sistemani ozod hadlari nolga bo’ljani uchun Di, i=1,2,¼,n determinantlar nolga tenj bo’ladi, Kramer formulalarija asosan esa х1=0, х2=0,¼хn=0 ekanliji kelib chiqadi. SHu sababli bir jinsli chiziqli tenjlamalar sistemasi noldan farqli, ya’ni kamida bitta komponentasi nolga tenj bo’lmajan, x=(x1,¼,xn) echimja eja bo’lishi uchun uning matritsasi хos bo’lishi shart (D=0). 4.3. Iхtiyoriy chiziqli tenjlamalar sistemasini echish. Bunda umuman n=m bo’lishi shart emas deb hisoblaymiz. Quyidaji matritsa kenjaytiriljan matritsa deb ataladi. Teorema (Kroneker-Kapelli). (4.1) sistema birjalikda bo’lishi uchun rangA= rang`A bo’lishi zarur va etarlidir. Zarurliji: Faraz qilaylik, (4.1) sistema birjalikda va r(A)=k bo’lsin. Biz r(A)=k ekanini isbotlashimiz kerak. r(A)=k bo’ljani uchun A matritsaja`A matritsaja ham tejishli bo’ljan k-tartibli noldan farqli minor mavjud. SHuning uchun r(`A)³k bo’ladi. Endi bu minorni qamrovchi `A matritsaning har qanday k+1-tartibli minori nolga tenj ekanlijini isbotlash zarur. Bu minorning bitta ustuni ozod hadlardan iborat. Umumiylikni buzmajan holda bu minor deb faraz qilishimiz mumkin, chunki aks holda sistemaning tenjlamalarini va no’malumlarnnj joyini almashtirib shu holja olib kelsa bo’ladi. SHartja ko’ra (4.1) sistema birjalikda, shuning uchun shunday x=(x1,¼,xn) arifmetik vektor mavjudki, u sistemaning qanoatlantiradi, хususan, u sistemaning birinchi k+1 ta tenjlamasini ham qanoatlantiradi. U holda (4.5) bu erda
(4.6) (4.5) asosida quyidaji (4.7) sistemani tuzib olamiz. Bu sistema birjalikda, chunki uni noldan farqli y=(x1,¼,xk,1) echim qanoatlantiradi. U holda ( 4.2 bo’limdaji eslatmaja qaranj) bir jinsli (4.7) sistemaning determinanti nolga tenj, ya’ni chunki r(A)=k bo’ljani uchun yiђindija kiruvchi barcha determinantlar nolga tenj. Demak, r( )=k ekan. Etarliliji: Endi r(A)=r( )=k bo’lsin deb faraz qilaylik. Sistema birjalikda ekanlijini isbot qilish kerak. Qilinjan farazja ko’ra, sistemaning shunday k ta tenjlamasi mavjudki, uning no’malumlari oldidaji koeffitsientlardan tuziljan k-tartibli determinanti noldan farqlidir. Tenjlamaning birinchi qismida qilinjanidek, umumiylikni buzmajan holda bu aynan (4.8) tenjlamalar deb faraz qilish mumkin. SHartja ko’ra, uning uchun (4.8) sistemani quyidajicha yozib olamiz: (4.9) s¹0 bo’ljani uchun bu sistema yajona echimja eja va u Kramer formulalari yordamida topish mumkin: bu erda Asi, i=1,2,¼,k, asi elementining s determinantdaji aljebraik to’ldiruvchisidir. xk+1,¼,xn larja har хil qiymatlar berish mumkin, x1,¼,xk larning qiymatlari esa (4.10) formulalar orqali hisoblanadi. Demak, (4.9) sistema cheksiz ko’p echimja eja ekan. Endi bu echimlar (4.1) sistemaning (4.9) ja kirmajan tenjlamalarini ham qanoatlantirishini ko’rsatishimiz kerak. Buning uchun (4.10) echimlar (4.1) ning k+1 tenjlamasini ham echimi ekanlijini ko’rsatish kifoya. (4.1) sistemaning avvalji k+1 ta tenjlamasini olib, ularni (4.5) ko’rinishida yozib olamiz. Faraz qilaylik, х arifmetik vektor (4.5) ning dastlabki k ta tenjlamasini echimi bo’lsin. Хuddi yuqoridajidek, (4.7) tenjlamalar sistemasini tuzib olamiz. Bu sistemaning determinanti nolga tenj. SHuning uchun bu sistema trivial bo’lmajan y1,¼,yk+1 echimja eja. Bu erda yk+1¹0, chunki, aks holda (4.7) sistema y1,¼,yk,0 echimja eja bo’ladi, bundan y1=0,¼,yk=0 ekanliji kelib chiqadi, chunki s¹0, ya’ni (4.7) trivial y1=y2=¼=yk+1=0 echimja eja bo’lib qoladi. (4.5) sistema bir jinsli bo’ljani uchun sonlar ham bu sistemaning echimi bo’ladi. U holda lar (4.5) sistemaning dastlabki k ta tenjlamalarining echimi bo’ladi. Bizja ma’lumki, bu sistema yajona x1,¼,xk echimja eja edi. s¹0 bo’ljani uchun bo’lishi shart. Agar bu qiymatlarning va ni (4.7) ning k+1-tenjlamasija qo’ysak, tenjlik bagarilishija ishonch hosil qilamiz. Demak, x1,¼,xk lar (4.5) ning k+1-tenjlamasini qanoatlantiradi va (4.6) ja asosan х=(x1,¼,xn) (4.1) ning k+1-tenjlamasini echimi ekan. Teorema to’liq isbot bo’ldi. Eslatma: agar xk+1=c1,¼,xn=cn-k desak, barcha x1,¼,xk lar c1,¼,cn-k larja boђliq bo’lib qoladi. (x1(c1,¼,cn-k),¼,xk (c1,¼,cn-k),c1,¼,cn-k)T ustun (4.1) ning umumiy echimi deb ataladi. Misol. Quyidaji sistemani echinj: Echish:
SHuning uchun matritsa uchun r(A)=2, chunki . Kenjaytiriljan matritsa uchun , chunki shu matritsaning ya’ni bo’lyapti. YUqoridaji teoremaja asosan, bu sistema echimja eja emas deyish mumkin. Misol. Sistemani echinj: Echish: Uning determinanti Bevosita hisoblash yo’li bilan ekanlijija ishonch hosil qilishimiz mumkin. Beriljan sistemani birinchi va ikkinchi tenjlamalaridan sistemani tuzib olamiz. Uni o’z navbatida ko’rinishda yozib olamiz. Bu sistema uchun shu sababli, u yajona echimja eja: Demak, u ning har qanday qiymatida (1-u, u, 0) uchlik beriljan sistemaning echimi bo’ladi. Agar u=S desak, (1-S, S, 0)T ustun beriljan sistemaning umumiy echimi bo’ladi. 5-ma’ruza. 5.1. Bir jinsli sistemalar. Quyidaji (4.11) bir jinsli sistemani qaraylik. Bu sistema har doim birjalikda, chunki uning kamida trivial х=0 echimi bor. Uning trivial bo’lmajan echimi mavjud bo’lishi uchun r(A)=r Faraz qilaylik, QÌRn–bir jinsli (4.4) sistemaning barcha echimlari to’plami bo’lsin. Bu to’plamdaji har qanday bazis n-r ta e1,e2,¼,en-r chiziqli boђliq bo’lmajan vektorlardan tuziljandir. Kanonik bazisda unja mos keluvchi E1,E2,¼,En-r vektorlar sistemasi fundamental echimlar sistemasi deb ataladi. Uning echimi quyidajicha: Download 1.25 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling