Mustaqil ishi mavzu: adaptatsiya va akklimatizatsiya

MUSTAQIL ISHI

MAVZU:ADAPTATSIYA VA Akklimatizatsiya

Adaptatsiya (lot. adaptatio – moslashuv) – 1) organizmning turli yashash sharoitlariga moslashishi; 2) sezgi a’zolarining o‘ziga ta’sir etadigan qo‘zg‘atuvchilarga moslashishi natijasida ularda sezgirlik darajasining o‘zgarishi (masalan, ko‘zning yorug‘lik yoki qorong‘ilikka moslashuvi). Qo‘zg‘atuvchining ta’sir kuchi o‘zgarishi bilan sezgirlik ham o‘zgaradi. Qo‘zgatuvchilar sust ta’sir etganda sezgirlik oshadi, kuchli ta’sir etganda esa kamayadi. Adaptatsiya hodisasi hamma tashqi sezgilar (ko‘rish, eshitish, hid, ta’m, badan sezgisi) ga xosdir. Taktil, harorat, hid va ko‘rish sezgilarida Adaptatsiya kuchli, eshitish va og‘riq sezgilarida ku-cheizdir. Ichki sezgilar (mas, tashnalik, ochlik) ga nisbatan Adaptatsiya hosil bo‘lmaydi. Adaptatsiya organizmning normal hayot faoliyatini saqlab turishini, atrof muhitning turli omillari: temperatura va iqlimning o‘zgarishiga (qarang Iqlimga moslashish), balandlikka (qarang Balandlik kasalligi), ko‘pgina infeksion agentlarga (qarang Im-munitet) moslanishini ta’minlaydi.
Adaptatsiya reaksiyasi moddalar almashinuvi intensivligining uzluksiz o‘zgarib turishiga asoslangan. Odam organizmining mos-lashuv reaksiyasi (Adaptatsiya reaksiyasi)ni tez (spesifik) va sekin (nospesifik), tug‘ma (tur evolyutsiyasi jarayonida shakllan-gan) yoki orttirilgan (har bir organizm uchun o‘ziga xos) reaksiyalarga bo‘lish mumkin. Masalan, og‘ritadigan omil ta’si-riga javoban oyoq-qo‘lni tortib olish, jismoniy ish qilganda nafas olishning kuchayishi, qon oqimi hamda yurak faoliyatining tezlashishi va qonning qayta taqsimlanishi, qorong‘ida ko‘z yorug‘lik sezish layoqatining zo‘rayishi – bularning hammasi tug‘ma tez Adaptatsiya reaksiyalaridir. Har bir kishining turli yashash sharoitlariga moslashish imkoniyati uning irsiyati, yoshi, sog‘lig‘i va boshqalarga bog‘liq.
Har qanday tirik organizm tabiatda muayyan yashash muhitiga ega va muhit ularga doimiy ravishda ta’sir etadi. Organizm, populatsiya yoki tur yashaydigan, ularga bevosita yoki bilvosita ta’sir etadigan, muhitning biotik va abiotik sharoitlarining majmuasi yashash muhiti deb ataladi. Yashash muhiti tirik organizm bilan uning butun hayoti davomida o‘zaro munosabatda bo‘ladigan tabiatning bir qismi hisoblanadi.
Har bir tirik organizmning yashash muhiti tabiatning biotik va abiotik tarkibiy qismlari - komponentidan tarkib topadi. Ekologiyada tabiatning biotik va abiotik komponentlari omillar deyiladi. Tabiatning tirik organizmlarga ta’sir ko‘rsatadigan va ularda moslanish reaksiyalari - adaptatsiyalarning hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladigan har qanday tarkibiy qismi yoki komponenti ekologik omillar deb ataladi.
Evolutsiya jarayonida barcha tirik organizmlarda yashash muhitiga nisbatan o‘ziga xos morfologik, fiziologik, etologik va boshqa moslanishlar - adaptatsiyalar paydo bo‘lgan. Adaptatsiya (lotincha «adaptatio» - moslanish) - tirik organizmlarning muayyan yashash muhitida yashashi va ko‘payishni ta’minlovchi belgi yoki belgilar yig‘indisi hisoblanadi. Masalan, baliq tanasining suyri shakli ularning suv muhitida harakatlanishini yengillashtirsa, suvsiz muhitda o‘suvchi o‘simliklar barglarida (aloy) yoki poyasida (kaktus) suv to‘plashga moslashgan.
Ekologik omillar uchta guruhga: abiotik, biotik va antropogen omil- larga bo‘linadi. Muhit va tirik organizmlarning o‘zaro bog‘liqligi va o‘zaro ta’sirlari «organizm - muhit» sistemasidagi asosiy qonuniyatlardan hisoblanadi. Tirik organizmlar muhitdan o‘zlari uchun kerakli moddalarni oladi va muhitga turli darajada ta’sir ko‘rsatadi. Natijada muhitning o‘zi ham o‘zgaradi.
Akklimatizatsiya - bu organizmning harakatlanishi natijasida yangi iqlim sharoitlariga moslashish jarayoni. Inson hayotida tanani akklimatizatsiya qilish muammosi doimo muhim ahamiyatga ega bo'lgan. Turli yillardagi (mahalliy va xorijiy) ko‘plab adabiy manbalar va dissertatsiyalar ushbu mavzuga bag‘ishlangan bo‘lib, bu mavzuning nafaqat mamlakatimizda, balki butun dunyoda dolzarbligidan dalolat beradi. Har xil iqlim sharoitiga ega bo'lgan odamlar tomonidan yangi hududlarni intensiv o'zlashtirish natijasida iqlimlashtirish jarayonining o'zi (uning belgilari, oqibatlari va odamlar uchun ahamiyati) uzoq vaqt davomida o'rganilgan. Hozirgi vaqtda akklimatizatsiyani o'rganish davom etmoqda.
Insonni iqlimlashtirish mavzusi nima uchun dolzarb deb hisoblanishining asosiy sabablarini ko'rib chiqing. So'nggi paytlarda odamlarning bir iqlimdan ikkinchisiga ko'chib o'tishlari tufayli akklimatizatsiya keng tarqaldi. Aytish joizki, akklimatizatsiya tananing o'zgaruvchan atrof-muhit sharoitlariga moslashish xususiyati bo'lsa-da, u inson hayoti uchun jiddiy muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Shunday qilib, ko'pincha akklimatizatsiya bilan birga keladigan tananing zaiflashishi tufayli yangi iqlim sharoitida odamning o'yin-kulgi samaradorligi pasayadi (foydali faoliyat uchun ajratilgan ko'p vaqt tanani tiklashga sarflanadi). Bundan tashqari, akklimatizatsiya inson salomatligining yomonlashishiga va uning immunitetining zaiflashishiga olib kelishi mumkin
Akklimatizatsiyani kasallikdan ajratish qobiliyatiga ushbu jarayon haqidagi bilimlarni kengaytirish orqali erishiladi. Shuningdek, akklimatizatsiyaning inson tanasiga ijobiy ta'sirini o'rganish va uning ijobiy va salbiy omillarini solishtirish juda muhimdir. Bu jarayon haqida umumiy tasavvurni shakllantirishga va uning inson hayotidagi ahamiyatini ochib berishga yordam beradi. Bundan tashqari, odamlarda akklimatizatsiya shaklini aniqlaydigan narsalarni aniqlash kerak. Har bir organizmning o'ziga xosligi tufayli, akklimatizatsiya jarayoni barcha odamlar uchun har xil tarzda davom etadi: ba'zilarida u engilroq, boshqalarida esa og'irroq shaklda davom etadi. Ammo biologik individuallikdan tashqari (inson immuniteti, yoshi) akklimatizatsiya jarayoniga ta'sir qiluvchi boshqa ko'plab omillar mavjud.

E’TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT