Mustaqil ishi mavzu: buyumlar yaroqliligini muqobil "alternativ" tekshirish vositalari

ISLOM KARIMOV NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI
OLMALIQ FILIALI

“________________________” KAFEDRASI

____________________________________________________
FANIDAN

MUSTAQIL ISHI
MAVZU: BUYUMLAR YAROQLILIGINI MUQOBIL "ALTERNATIV" TEKSHIRISH VOSITALARI


Guruh: __________
Bajardi: ____________________________________
Tekshirdi: __________________________________
REJA:

1. 
   Muqobil yonilg'i vositasi 
   
2. 
   Buyumlar yaroqliligini tekshirish
   
3. 
   Muqobil "alternativ"
   
4. 
   Texnik sistemalarning xavfsizligi
   
5. 
   Foydalanilgan adabiyotlar
   

Buyumlar yaroqliligini muqobil "Alternativ" tekshirish vositalari
Muqobil yonilg'i vositasi a avtotransport vositasi bu ishlaydi muqobil yoqilg'i, an'anaviydan tashqari energiya neft yoqilg'ilari (benzin yoki Dizel yoqilg'isi ); shuningdek, faqat dvigatelni o'z ichiga olmaydigan har qanday texnologiyani nazarda tutadi neft (masalan, elektromobil, gibrid elektr transport vositalari, quyosh energiyasi bilan ishlaydi). Ekologik muammolar, neftning yuqori narxi va potentsial kabi omillar kombinatsiyasi tufayli eng yuqori yog ', toza alternativ yoqilg'ilarni va transport vositalari uchun zamonaviy quvvat tizimlarini ishlab chiqish dunyoning ko'plab hukumatlari va transport vositalari ishlab chiqaruvchilari uchun eng muhim ustuvor vazifaga aylandi.
Gibrid elektr transport vositalari kabi Toyota Prius aslida muqobil yonilg'i transport vositalari emas, lekin elektr batareyasi va dvigatel / generatorning ilg'or texnologiyalari orqali ular neft yoqilg'isidan yanada samarali foydalanadilar.^[3] Quvvatning muqobil shakllaridagi boshqa tadqiqotlar va ishlanmalar rivojlanishga qaratilgan to'liq elektr va yonilg'i xujayralari vositalari va hatto siqilgan havoning saqlangan energiyasi.
Atrof muhitni tahlil qilish faqat ish samaradorligi va emissiya chegaralaridan tashqarida, ayniqsa texnologiya keng qo'llanilishi mumkin bo'lsa. A hayot aylanishini baholash transport vositasi ishlab chiqarish va undan keyin foydalanishni hisobga olishni o'z ichiga oladi. A beshikdan-beshikgacha dizayn yoqilg'i turi kabi bitta omilga e'tibor berishdan ko'ra muhimroqdir.^[4][5]

• 
  Taxminan 55 million egiluvchan yoqilg'i avtomobillar, mototsikllar va engil yuk mashinalari 2015 yil o'rtalarida butun dunyo bo'ylab ishlab chiqarilgan va sotilgan, 2015 yil o'rtalariga qadar 29,5 million bilan Braziliya rahbarlik qilgan,^[7][8] 2014 yil oxiriga qadar 17,4 million bilan Qo'shma Shtatlar,^[9] Kanada 2014 yilga kelib 1,6 millionga yaqin,^[10] va Shvetsiya 243,100 bilan 2014 yil dekabrgacha.^[11][12][13] Braziliyaning egiluvchan yonilg'i parki tarkibida 2009 yildan 2015 yil martigacha ishlab chiqarilgan 4 milliondan ortiq egiluvchan yonilg'i mototsikllari mavjud.^[8]
  
• 
  22,7 million tabiiy gaz bilan ishlaydigan vositalar 2015 yil avgust holatiga ko'ra, Xitoy boshchiligida (4,4 million) Eron 4.00 million bilan, keyin esa Pokiston (3,70 million), Argentina (2,48 million), Hindiston (1,80 million) va Braziliya (1,78 million).^[14]
  
• 
  24,9 mln LPG bilan ishlaydigan vositalar boshchiligidagi 2013 yil dekabriga qadar kurka 3.93 million bilan, Janubiy Koreya (2,4 million) va Polsha (2,75 million).^[15]
  
• 
  12 milliondan ortiq gibrid elektr transport vositalari dunyo bo'ylab sotilgan.^[1][16] 2016 yil aprel oyidan boshlab, Yaponiya 5 milliondan ortiq duragaylar sotilganligi bilan bozor etakchisi bo'lib, 1999 yildan beri Amerika Qo'shma Shtatlari 4 million donadan ko'proq sotgan, Evropa esa 2000 yildan beri 1,5 millionga yaqin duragaylar sotgan.^[16] 2017 yil yanvar holatiga ko'ra, global sotuvlar Toyota Motor Company 10 milliondan ortiq Lexus va Toyota duragaylari sotilgan,^[1] dan so'ng Honda Motor Co., Ltd. 2014 yil iyun holatiga ko'ra 1,35 million donadan ortiq duragaylarning global sotuvi bilan.^[17][18][19] 2017 yil yanvar holatiga ko'ra, global gibrid sotuvlar Prius oilasi, jami sotuvlar bilan 6,1 million donani tashkil etdi.^[1] The Toyota Prius liftback 2017 yilning yanvar oyiga qadar 3,985 million dona kümülativ sotuvlar bilan dunyodagi eng ko'p sotiladigan gibrid elektromobil hisoblanadi.^[1]
  
• 
  5,7 million faqat etanolli engil avtomobillar 1979 yildan beri Braziliyada qurilgan,^[20] 2003 yilgacha 2,4 dan 3,0 milliongacha bo'lgan transport vositalarida.^[21][22] va 2011 yil dekabr holatiga 1,22 mln.^[23]
  
• 
  4 milliondan ortiq avtomagistral plaginli elektr yo'lovchi avtoulovlari va engil kommunal transport vositalari 2018 yil sentyabr oyining oxirida butun dunyo bo'ylab sotilgan edi.^[24] Butun elektromobillar va mikroavtobuslarning global sotuvi 2016 yil sentyabr oyida 1 million donadan oshdi.^[25] 2018 yil sentyabr oyidan boshlab, Nissan Leaf tashkil topganidan beri butun dunyo bo'ylab 350 ming donadan ortiq sotuvga ega bo'lgan dunyodagi eng ko'p sotiladigan magistralga ulanadigan plaginli elektromobil.^[26] 2016 yil dekabr holatiga ko'ra, ikkinchi o'rinda to'liq elektr edi Tesla Model S taxminan 158,000 birliklari bilan, keyin esa Chevrolet Volt Opel / Vauxhall Ampera opasi bilan birgalikda 134,5 ming dona global sotuvni birlashtirgan plaginli gibrid va Mitsubishi Outlander P-HEV, taxminan 119 500 dona global sotuvlar bilan.^[2]
  

2018 yil sentyabr oyidan boshlab, Xitoy dunyodagi eng yirik zaxiralarga ega yuridik avtoulovlarga ulanadigan elektr yengil avtomobillar, jami savdosi deyarli 2 million donani tashkil etadi.^[27] Mamlakatlar bozorlari orasida Qo'shma Shtatlar 2018 yil sentyabr oyigacha sotilgan 1 million plaginli elektromobil bilan ikkinchi o'rinda turadi.^[28] Evropada avtomagistrallarning elektrga ulangan elektromobillari va mikroavtobuslarining jami savdosi 2018 yil iyun oyida million dona muhim bosqichga erishdi.^[29] 2018 yil sentyabr oyidan boshlab, Evropaning engil elektr toki bilan ishlaydigan elektr segmentidagi sotuvlar Norvegiya tomonidan boshqarilib, deyarli 275 ming dona ro'yxatdan o'tgan.^[30] Xitoy ulanadigan og'ir yuk segmentida, shu jumladan elektr bilan ishlaydigan barcha elektr avtobuslari va tijorat va sanitariya yuk mashinalarida dunyodagi etakchi hisoblanadi. Xitoyda sotilgan yangi energiya vositalari zaxiralari 2018 yil sentyabrgacha 2,21 million donani tashkil etdi.^[27] 2015 yil dekabr holatiga ko'ra, Xitoy deyarli 173 mingta avtomobil zaxirasi bilan dunyodagi eng katta ulangan elektr avtobus bozori edi.^[31]
Asosiy maqolalar: Siqilgan havo dvigateli, Siqilgan havo vositasi va Siqilgan havo mashinasi
Havo dvigateli - bu siqilgan havoni energiya manbai sifatida ishlatadigan emissiyasiz pistonli dvigatel. Birinchi siqilgan havo avtomobili frantsuz muhandisi tomonidan ixtiro qilingan Gay Nigre. Siqilgan havoning kengayishi o'zgartirilgan pistonli dvigatelda pistonlarni haydash uchun ishlatilishi mumkin. Amaliyotning samaradorligi odatdagi haroratda atrof-muhit issiqligidan foydalanib, ombordan boshqa sovuq kengaygan havoni isitadi. Ushbu adiabatik bo'lmagan kengayish mashinaning samaradorligini sezilarli darajada oshirishi mumkin. Faqatgina chiqadigan narsa sovuq havo (-15 ° C) bo'lib, u avtomobilni konditsionerlash uchun ham ishlatilishi mumkin. Havoning manbai bosimli uglerod tolasi idishi. Havo dvigatelga odatiy in'ektsiya tizimi orqali etkazib beriladi. Dvigatelning o'ziga xos krank dizayni havo zaryadini atrof-muhit manbalaridan isitish vaqtini oshiradi va ikki bosqichli jarayon issiqlik uzatish tezligini yaxshilashga imkon beradi.
Elektr, tashqi manbadan oziqlanadi
Tashqi manbadan transport vositasiga etkazib beriladigan elektr quvvati standartdir temir yo'lni elektrlashtirish. Bunday tizimlarda odatda yo'llar bitta qutbni hosil qiladi, ikkinchisi odatda bitta simli sim yoki erga qarshi izolyatsiya qilingan temir yo'ldir.
Yo'llarda ushbu tizim ta'riflanganidek ishlamaydi, chunki oddiy yo'l qoplamalari juda yomon elektr o'tkazgichlari; va shuning uchun yo'llarda tashqi quvvat bilan oziqlanadigan elektr transport vositalari kamida ikkita havo simlarini talab qiladi. Tashqi manbadan elektr energiyasi bilan oziqlanadigan yo'l transport vositalarining eng keng tarqalgan turi trolleybuslar, ammo ushbu texnologiya bilan ishlaydigan ba'zi yuk mashinalari ham mavjud. Afzalligi shundaki, avtomobil yonilg'i quyish yoki zaryadlash uchun tanaffuslarsiz ishlaydi. Kamchiliklarga quyidagilar kiradi: elektr simlarining katta infratuzilmasi; transport vositasining dewiratsiyasini oldini olish kerakligi sababli haydashda qiyinchilik; transport vositalari bir-birini bosib o'tolmaydi; elektr toki urishi xavfi; va estetik muammo.
Simsiz uzatish (qarang Simsiz quvvat uzatish ) mumkin, asosan; ammo induktiv yoki sig'imli biriktirish uchun zarur bo'lgan infratuzilma (ayniqsa simlar) keng va qimmatga ega bo'ladi. Asos sifatida transport vositasiga mikroto'lqinli pechlar yoki lazer yordamida energiya uzatish ham mumkin, ammo bu kerak bo'lmaydigan quvvat uchun xavfli va xavfli bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, lazerlarga nisbatan transport vositasini boshqarish uchun yo'l-yo'riq tizimi talab qilinadi, chunki lazer nurlari kichik diametrga ega.
Xavflar kvantifikasiyasi. Kvantifikasiya - murakkab tushunchalarning sifatini aniqlashda sonli tavsiflarni joriy qilishdir. Amalda kvantifikasiyaning sonli, balli va boshqa usullari qo’llaniladi. Xavflarni baxolashning eng keng tarqalgan usuli tavakkaldir. Xavflar identifikasiyasi. Identifikasiya - deganda xayot faoliyatini ta’minlashga yo’naltirilgan oldini olish va tezkor tadbirlarni yaratishga zarur va yetarli bo’lgan sonli, vaqtinchalik, fazoviy va boshqa tavsiflarni topish va aniqlash jarayonini tushunamiz. Identifikasiya jarayonida aniq masalalarni yechish uchun muxim bo’lgan xavflar nomenklaturasi va ularning paydo bo’lish extimolligi, joyini yakkalash, ko’zda tutilgan zarar va shunga o’xshash o’lchamlari aniqlanadi. Sabab va oqibat. Potensial (yashirin) xavflarni yuzaga keltiruvchi sharoit sabablar deyiladi. Boshqacha qilib aytganda, sabablar vaziyatlar to’plamini xarakterlaydi, unga ko’ra xavflar paydo bo’ladi va u yoki bu kutilmagan oqibatlar va zararlarni keltirib chiqaradi. Zarar yoki kutilmagan oqibatlarning shakllari xar xildir: xar xil og’irlikdagi jaroxatlar, zamonaviy usullar bilan aniqlanadigan kasalliklar, atrof muxitga zarar va boshqa. Xavf, sabablar va oqibatlar - bular shunday voqealar, ya’ni baxtsiz xodisa, favqulodda xolat va yong’inlarning asosiy ko’rsatgichlaridir. Uchlik “xavf-sabablar-ko’ngilsiz oqibatlar” - bu rivojlanishning logik jarayoni bo’lib potensial xavfni bor bo’lgan zararga olibkeladi. Koida bo’yicha bu jarayon bir necha sabablarni o’z ichiga oladi, ya’ni u ko’p sabablidir. Xavf ko’ngilsiz voqeaga xar xil sabablar bilan aylanishi mumkin. Baxtsiz xodisalarning oldini olish asosida sababini qidirish yotadi. Bunga bir qancha misollar keltiramiz: - Zaxar (xavf) - xato (sabab) - zaxarlanish (ko’ngilsiz oqibat). - Elektr toki (xavf) - qiska tutashuv (sabab) - kuyish (ko’ngilsiz oqibat). - Ichimlik (xavf) - ko’p ichish (sabab) - o’lim (ko’ngilsiz oqibat). Xavflarning sinflanishi. 1. Kelib qikish tabiatiga ko’ra xavflar quyidagilarga bo’linadi: tabiiy, texnikaviy, antropogen (inson bilan bog’lik), ekologik, aralash (ikkita va undan ortiq). 2. Maxsus standartlar bo’yicha: fizik, kimyoviy, biologik va psixofiziologik. 3. Salbiy oqibatlarning vaqt bo’yicha kelibchiqishiga ko’ra xavflar impulsli va kumulyativ (inson organizmida yig’iluvchi) bo’ladi. 4. Olib keluvchi oqibatiga ko’ra: toliqish, kasallanish, jaroxatlanish, xalokat, yong’in va o’lim xavflari. 5. Keltiruvchi zarariga ko’ra: ijtimoiy, texnik, ekologik. 6. Yakkalashi bo’yicha: litosfera, gidrosfera, atmosfera va kosmos bilan bog’lik bo’lgan xavflar. 7. Kelib chiqish soxasiga ko’ra: turmushga, sportga, yo’l - transportiga, ishlab chiqarishga oid xavflarga bo’linadi. 8. Tuzilishiga ko’ra xavflar oddiy va xosil qilingan (oddiylarning ta’sirida xosil qilingan) bo’ladi. 9. Insonga ta’sir qilish xarakteriga qarab faol (aktiv) va sust (passiv) xavflar bo’ladi. Energiya hisobiga faollashadigan xavflar sust xavflarga kiradi, bularni insonning o’zi vujudga keltiradi. Bular: o’tkir (sanchiluvchiva kesuvchi) qo’zgalmas jismlar, insonlar yuradigan yuzalarning notekisligi, qiyaliklar, balandliklar, bir-biriga tegayotgan tekisliklar orasidagi ishkalanish va boshqalar. Xavflarning baxtsiz xodisa yuz berishidan oldingi (aprior) va u yuz bergandan keyingi (aposterior) belgilari mavjud [1]. Faoliyatning potensial xavfi xaqida aksioma Xar qanday faoliyatning xavfliligini tasdiqlashga insoniyat tajribasi asos beradi. Faoliyatning bironta turi yo’qki, u abadiy xavfsiz amalga oshsa. O’z navbatida, quyidagi xulosani ifodalashimiz mumkin: xar qanday faoliyat potensial xavflidir. Bu tasdiqlanish aksiomatik xarakterga egadir. Berilgan aksioma faqat metodologik va evristik axamiyatga egadir. 1.2. Tavakkal nazariyasining asosiy qoidalari 1990 yil sentyabrda Keln shaxrida faoliyat xavfsizligi bo’yicha Birinchi Butunjaxon kongressi ilmiy fan sifatida “Hayot xavfsizlikda” shiori ostida bo’lib o’tadi. Bu anjumanda dunyoning turli joylaridan kelgan olim va mutaxassislar o’zlarining ma’ruza va xabarlarida doimo “tavakkal” tushunchasiga tayandilar. Xavfsizlik bo’yicha bu tushuncha bizning texnik adabiyotlarimizda xali e’tirof qilinmagan va tarqalmagan edi. «Tavakkal» xaqida V. Marshall quyidagi ta’rifni beradi, ya’ni u ta’kidlaydiki tavakkal - xavflarni amalga oshirish chastotasidir. Umumiy qilib aytganda tavakkal - xavflarni son jixatdan baxolashdir. Sonli baxolash - u yoki bu ko’ngilsiz oqibatlar sonining ma’lum davr ichida bo’lishi mumkin bo’lgan soniga nisbatidir. Tavakkalni aniqlash mobaynida oqibatning sinfini ko’rsatish muximdir, ya’ni nimaning tavakkali degan savolga javob berish kerak. Rasmiy ravishda tavakkal - bu teztez takrorlanishdir. Bunday olganda bu tushunchalarni xavfsizlik muammolariga nisbatan qo’llanilganda ular orasida ancha farq bordir. Tavakkal muammolarining boshqa jixatlarini o’rganishdan oldin quyidagi misollarni keltiramiz. 1-misol. Bir yilda MDXda ishlab chiqarishida bo’ladigan inson o’lish tavakkalini aniqlang, agar xar yili 14000 odam o’lsa, o’rtacha ishlaydiganlarning soni 138 million bo’lsa: demak ishlab chiqarishda bo’ladigan inson o’lish tavakkali - 10-4 teng. 2-misol. Xar yili mamlakatda tabiiy bo’lmagan o’limdan tashqari xar xil xavflar oqibatida 500 ming kishi o’lsa, mamlakat axolisi 300 mln. bo’lsa, mamlakatda xavflar natijasida bo’ladigan axoli o’lish tavakkali quyidagicha aniqlanadi: Tavakkal sotsial va individual (yakka) turlarga bo’linadi. Individual tavakkal aloxida shaxs uchun ma’lum turdagi xavfni xarakterlaydi. Sotsial tavakkal - bu bir gurux odamlar uchun bo’lgan tavakkal. Sotsial tavakkal- odamlar orasidagi xodisa chastotasi bilan zararlanganlar soni o’rtasidagi bog’lanishdir. Tavakkal va xavflarni jamoatchilik tomonidan qabul qilish sub’ektivdir. Ko’p sonli bir vaqtdagi yo’qotishlarga olib keluvchi yagona voqealarni insonlar birdaniga sezadi va qabul qiladi. Shu vaqtda xususiy voqea natijasida bir yoki katta bo’lmagan gurux odamlarning xalok bo’lish shov-shuvli xalotlarga olib kelmaydi. Ishlab chiqarishda bir kunda 40-50 odam o’lsa, mamlakat bo’yicha xar xil xavflardan 1000 odam xayotdan ko’z yumadi. Ammo bu ma’lumotlar bitta avariya yoki janjalda 5-10 kishining o’lishiga qaraganda uncha tafsilotli ko’rinmaydi. Bularni ma’lum bo’lgan tavakkal muammolarini ko’rganda albatta e’tiborga olish muximdir. Tavakkalni baxolashda sub’ektiv kamchilikdan vofiq bo’lgan usullar va uslubiyatlarni izlash muximligini ta’kidlaydi. Mutaxassislarning fikricha xavflarni baxolashda tavakkalni qo’llash trofitop ko’rsatgichlarni ishlatishga qaraganda ustunligini ko’rsatadi. Qyidagi jadvalda misol tariqanasida yakka individual tavakkalni tavsiflovchi xorijiy ma’lumotlarni keltiramiz. 1-jadval. Bir yilda xar xil sabablardan kelib chiqqan yakka tavakkal (AQSh ning xamma aholisiga tegishli ma’lumotlardan). Yakka individual tavakkal 1.1-jadval Keltirilgan sabalar Yakka tavakkal Avtomobil transporti 3x10-4 Tushib ketish 9x10-5 Yong’in va kuyish 4x10-5 Cho’kish 3x10-5 Zaxarlanish 2x10-5 O’q o’tar qurol 1x10-5 Stanik jihoz 1x10-5 Suv transporti 9x10-6 Havo transporti 9x10-6 Tushuvchi predmetlar 6x10-6 Elektr toki 6x10-6 Temir yol tranzporti 4x10-6 Yashin toki 5x10-7 Xokazo 4x10-5 Umumiy tavakkal 6x10-4 Yadro energiyasi (100 ta reaktorda) 2x10-10 Tavakkal kvantifikasiyasi. Ko’pchilik mutaxassislar tavakkal bilan afzallikni taqqoslashda inson xayotining moliyaviy o’lchovini kiritishni taklif qiladilar. Bunday yondashish ayrim shaxslar o’rtasida noroziliklarni olib kelmoqda, ular ta’kidlaydilarki inson xayoti buyukdir, uni moliyaviy jixatdan baxolash mumkin emas. Lekin tajribada, insonlar xavfsizligi maqsadida bunday baxolash zaruriyati mukkarar ravishda paydo bo’ladi. Agar oldimizga shunday savolni qo’ysak: “Inson xayotini qutqarish uchun qanchamablag’ sarflash kerak?” AQShda xorijiy olimlarning ilmiy-tadqiqotlari bo’yicha inson xayoti 650 mingdan 7 mln. dollar atrofida baxolanadi. Tavakkalni aniqlashni 4 xil uslubiy yondashishga bo’lish mumkin: 1. Injenerlik - bu statistika, chastotalar xisobi, xavfsizlikning extimoliy taxlili va xavf daraxtlarini qurishga asoslanadi. 2. Modelli - bu aloxida odamga, ijtimoiy va kasbiyguruxlarga zararli omillarning ta’sir qilish modelini qurishga asoslanadi. Bu ikkita usul (metod) xisoblarga asoslanadi, nayinki xamma vaqt xam ma’lumotlar yetarli bo’lmaydi. 3.Tekshirishga asoslangan (ekspert) bunda xar xil xodisalarning extimolini malakasi oshgan mutaxassis (ekspert)larni so’rash bilan aniqlanadi. 4. Ijtimoiy - aholini so’rashga asoslangan. Yuqorida qayd qilingan usullar tavakkalning xar xil tomonlarini ochib beradi. Shuning uchun ularni kompleks xolda qo’llash zarurdir. Ma’qul bo’lgan tavakkal konsepsiyasi. An’anaviy texnika xavfsizligi qat’iy ravishda xavfsizlikni ta’minlash va xech qanday talofatlarga yo’l qo’ymaslikka asoslanadi. Tajribalarning ko’rsatishicha bunday konsepsiya texnosfera qonunlariga mos kelmaydi. Mutloq (absolyut) xavfsizlikni talab qilish insonlar uchun o’zining insonparvarligidan sotib olingan fojiaga aylanishi mumkin, shuning uchun ishlayotgan sistemalarda nolinchi darajadagi tavakkalni ta’minlash mumkin emas. Xozirgi dunyo mutloq xavfsizlik konsepsiyasidan yuz o’giradi va ma’qul bo’lgan (ruxsat qilingan) tavakkalga keladi. Ma’qul bo’lgan tavakkalning mazmuni xozirgi davr vaqtida jamiyatga ma’qul bo’lgan xavfsizlikga intilishdir. Ma’qul bo’lgan tavakkal o’zida texnikaviy, iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy jixatlarni mujassamlashtiradi va xavfsizlik darajasi bilan ularni amalga oshirish imkoniyatlari urtasida ayrim baxslarni keltirib chiqaradi. Xammadan oldin shuni nazarda tutish kerakki, texnik sistemalarning xavfsizligini oshirishda iqtisodiy imkoniyatlar chegaralangandir. Xavfsizlikni oshirish uchun juda ko’p mablag’lar sarf qilib, ijtimoiy soxaga katta zarar keltirish mumkin, masalan, tibbiy yordamni yomonlashtirish. Xarajatlarning oshishi bilan texnik tavakkal kamaymoqda, ammo ijtimoiy tavakkal oshib ketmoqda. Texnik va ijtimoiy soxalar o’rtasidagi ma’lum bir nisbatda jamiy tavakkal minimumga egadir. Shu kunda jamiyat tinchligini ta’minlash uchun, bu xolatni tavakkalni tanlashda albatta extiborga olish muximdir. Ayrim davlatlarda, masalan Gollandiyada, ma’qul bo’lgan tavakkal qonuniy tartibda belgilangan. Bir yilda inson ulish yakka tavakkalining maksimal mumkin bo’lgan darajasi 10-6ga teng xisoblanadi. Xisobga olinmaydigan darajada eng kichik bo’lgan ulishning yakka tavakkali bir yilda 10-8ga teng. Agar biogesenoza turlarining 5% zararlanadigan bo’lsa, ekosistema uchun maksimal ma’qul bo’lgan tavakkal xisoblanadi. Ma’qul bo’lgan tavakkal konsepsiyasi xali bizning mamlakatimizda o’rganilmagan. Nayinki ayrim mutaxassislar buni o’rganishni muammoga nisbatan noinsonparvarlik tarzda yondashish deb qarab, uni tanqid ostiga olmoqda. Xaqiqatda 2-3 tartibli ma’qul bo’lgan tavakkallar “qattiq” faktlarga asoslanadi. Binobarin ma’qul bo’lgan tavakkalni o’rganish va uni fanga kiritish insonlarni ximoya qilishda birdan-bir to’gri yul xisoblanadi. Tavakkal bilan boshqarish. Xavfsizlik darajasini qanday ko’taramiz? Buxavfsizlik nazariyasi va tajribasining asosiy savolidir. Chamasi bu maqsadda mablag’larni 3 xil yunalishda taqsimlash lozim: - texnik sistemalar va ob’ektlarni takomillashtirish; - xizmatchilarni tayyorlash; - favqulodda xolatlarni bartaraf qilish. Aprior taxlilda xar bir yunalish bo’yicha mablag’lar nisbatini aniqlash qiyin. Aniq ma’lumotlar va sharoitlarni qo’llagan xolda maxsus taxlil zarurdir. Bunda xulosalar ancha kutilmagan bo’lishi mumkin. Tavakkalga o’tish texnosfera xavfsizligini oshirishda prinsipial yangi extiyojlarni ochadi. Texnikaviy, tashkiliy, ma’muriy usullarga tavakkal bilan boshqarishning iqtisodiy usullari qo’shiladi. Bularga: sugtg’urta (straxovanie), zararga pul kompensasiyasi, tavakkal uchun tulovlar va boshkalar kiradi. Tavakkal uchun konuniy tartibda xukuklar (kvotalar) kiritishni mutaxassislar maksadga muvofiqk deb hisoblaydilar. Tavakkalni hxisoblashda asoslangan ma’lumotlar zarurdir. Xozirgi kunda ma’lumotlarga bo’lgan chukur talab dunening xamma yerida milliy va xalkaro darajada tan olingan. Tavakkal bilan boshkarishda asosli puxta yaratilgan baza va bank ma’lumotlari va ular korxona, region sharoitlarida amalga oshirilgan bulish zarurdir. Xulosa kilib aytganda, tavakkal bilan boshkarish asosida xarajat bilan tavakkalni kamaytirish xisobiga olingan foydalarni takkoslash usuli yotadi [1]. Xavflarni o’rganish tartibi Xavflarni o’rganish tartibi quyidagi bosqichlarda olib boriladi: Birinchi bosqich- xavfni oldindan taxlil qilish. Bubosqich 3 ta qadamdan iborat bo’ladi. 1-qadam. Xavfning manbaini aniqlash. 2-qadam. Xavfni keltirib chiqarishi mumkin bo’lgan sistema qismlarini aniqlash. 3-qadam. Taxlilga chegaralanishlar kiritish, ya’ni o’rganish talab qilinmagan xavflarni chiqarib tashlash. Ikkinchi bosqich- xavfli xolatlarning ketmaketligini belgilash, xavflar va xodisalar daraxtini qurish. Uchinchi bosqich- oqibatlarni taxlil qilish. 1.3. Xavfsizlikning sistemali taxlili [19] Sistemali taxlil - murakkab muammolar bo’yicha qarorlarni tayyorlash va asoslashda ishlatiladigan metodologik vositalar yig’indisidir, shu jumladan xavfsizlikda xam. Sistema deganda elementlar majmuasi tushuniladi, ular orasidagi o’zaro ta’sirlar adekvatli ravishda bir xil natijaga olib keladi. Bunday sistemani aniq sistema deb ataymiz. Agar elementlarning o’zaro ta’siri xar xil natijalarga olib kelsa, buni noaniq sistema deyiladi. «Sistema» so’zi grekcha - systema so’zidan olingan bo’lib, butun qismlar va birikmalardan tuzilgan demakdir. Sistemaning tashkil qiluvchilari (elementlari, qismlari) deganda nafaqat moddiy ob’ektlar tushunilmasdan, yana ular orasidagi o’zaro munosabatlar va bog’lanishlarni xam anglash kerak. Texnik xolati jixatidan soz bo’lgan xar qanday mashina texnik sistemaga misol bo’la oladi.


FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. 
   https://elib.buxdu.uz/index.php/pages/referatlar-mustaqil-ish-kurs-ishi/item/12439-standartlashtirishning-davlat-tizimi
   
2. 
   https://uz.wikipedia.org/wiki/Xalqaro_standartlashtirish
   
3. 
   https://uz.delachieve.com/standartlashtirish-va-metrologiya-nima-kasb-standartlashtirish-va-metrologiya-boyicha-muhandis/