Mustaqil talim

Lizikarp meva (yunon lizis - eritish, yo‘qotilgan; karpos — meva),
ya’ni bir necha urug'ehi barglardan tashkil topgan sinkaip (tutash
tugunchali meva) urug'ida chanoqlararo (ko'sak) pardalar yo'qolib,
ko‘ki chanoqli yoki biruyli tuguncha meva. U ontogenezning dastlabki
davrida urug‘chi barglarning qo'shilishidan paydo boMadi. Ыг1каф
meva chanoqcha (ko'sakcha)dan kelib chiqqan. Ular
chinniguldoshlar oilasining ko'pchilik vakillarida (chinnigul,
gipsofda, qoramug') uchraydi. Ko'sakchasi uchidagi teshikchalardan
ochiladi
Meva va u m g‘larning tarqalishi. Meva va urugMar pishib yetilgandan so'ng bir qismi yerga tushadi, bir qismini o‘simlikdan uzib terib olinadi. 0 ‘simliklaming diasporalari (yunon. diaspeyro - sochilmoq) tabiiy ravishda o'simlik tanasidan ajralib, ko'payish uchun xizmat qiladi. Diasporalar spora, urug', meva va boshqalar vositasi bilan tarqaladi. Diasporalaming tarqalishi asosan ikki usul bilan bo'ladi. 1. Meva va urug'larning tabiiy tarqalishi. Bunday tarqaladigan o'simliklar avtoxor (yunon. autos - o'zish; xoreo - tarqalaman) o'simliklar deb ataladi, 2. Turli vositalar (suv, shamol, qushlar, havvonlar va odamlar) orqali tarqaladigan o'simliklarga ailoxor (yunon. alios - boshqa; xoreo - tarqalaman) o'simliklar deyiladi. Avtoxor o'simliklarning meva va urug'lari, odatda, yaqiniga, ko'pi bilan 1-2 m nariga sochiladi. Avtoxor o'simliklarning mevalari ikkiga: mexanoxor va baroxor bo linadi Mexanoxor o'sim lik mevalarining urug'lari ko'sak va qo'zoqni yorilishi bilan sochiladi (masalan, binafsha, lola va boshqalar). Ba’zi o'simliklarning mevalari pishgan vaqtda uning ichida kuchli bosim hosil bo'ladi. Meva yorilgan vaqtda charsillagan ovoz chiqarib urugMar zarb bilan sochiladi. Bunday o'simliklarga gunafshalar, dykakdoshlar (akasiya, burchoq mosh va boshqalar) geran, yovvoyi xina va boshqalar misol bo'ladi. O'zbekistonda keng tarqalgan yovvoyi bodringning pishgan mevasiga salgina tegib ketilsa tanasidan uziladi va urug'lari shilimshiq modda bilan otilib chiqib, odamga yoki hayvonga yopishib, shu tariqa tarqaladi. Chatnab ochiiuvchi quruq mevalar (dukkak, qo'zoq va qo'zoqcha) yetilganda meva sirtining tashqi va ichki to'qimalari har xil darajada tarang bo'ladi. Shuning natijasida meva yoni chatnab yoriladi, ular kuch bilan atrofga sochiladi.
Baroxor o'simlik mevalari og’ir bo’ladi va yong‘oq, eman, kashtan o'simliklaming mevalari misol bo1 la oladi. Bu mevalar pishgandan keyin uzilib tagiga tushadi. Avtoxor mevalarning orasida geokarp (yunon. geo - yer) mevalar ham bo‘iadi. Ular pishgandan keyin daraxtdan uzilib, yerga tushadi va yerda pishadi. Masalan. O'zbekistonda sabzavot ekinlari ekiladigan maydonlarda doimo uchraydigan laylak tumshuq (Erodium ciculariuin) degan begona o‘tning mevasi beshta yong’oqchadari iborat. Yong’oqchalarning pastki tomonidagi uchida tukli alohida tumshuqchasi orqaga qayrilgan. yuqori tomonida esa uzun qiltiqli o ’simtalari bo’ladi. Bu o’simtalar meva yetilguncha markaziy ustunchaga qo’shilgan bo'lib. meva yetilgandan keyin ustunchadan ajraladi. Mevalari quriganda parmaga o ’xshagan qiltiqchaiarni, nam yerni o'zidan-o'zi qazib kirib ketadi. Alloxor o’simliklaming meva va urug’lari asosan to'rt xil yo’l bilan: anemaxor (yunon. anemos - shamol), zooxor (yunon. zoon - hayvon), gidroxor (yunon. gidro - suv) va antropoxor (yunon. antropos -- odam) yordmnida tarqaladi. Anemoxor o ’simlikiar tabiatda juda ko’p tarqalgan. Ularning meva va urug’larini shamol yordamida tarqalishiga ba'zi moslashmalari ‘po’pakcha” “qanotcha”, ’’parashyut” yordam beradi. Bunday moslashmalar (tol, terak, qayrag’och, shumtoi, zarang, saksovul, juzg'un, qoqio’t, aristid, sedin) kabi o’simliklarda uchraydi. Moslashmalar urug' va mevalarning havoda shamol bilan tarqalishini osorilashtiradi (164--165-rasmlar). Ba'zi o'simlikiar (orxideyaguldoshlar, qichitqidoshlar, shumg‘iyaguldoshlar)ning uriig’lari juda mayda va yengilki, ular havoda shamol vositasida uzoq masofalarga tarqaladi. O ’rta Osiyo cho’llarida o ’sadigan ba’zi o ’simliklaming mevasi pishgandan keyin yer osti qismidan uziladi. Cho’lda ancha joygacha shamol bilan uchib borgan urugiarning bir-biri bilan chirmashib, kattakon shar bo'lib qoladi. Silkinish vaqtida bu urug’lar to'kiladi.
Gidroxor o ‘simliklar daryo, ko‘l va dengiz qirg‘oqlarida o'sadi.
Ularning meva urug‘lari suv vositasida tarqaladi. Masalan, daiyo yoki
dengizning cho‘milish uchun qulay boMgan qirg‘oqlarida
sho‘radoshlar oilasining (Atreplex) ko‘kpek deb ataladigan bir necha
turlari (olabuta yoki sho‘rolabuta)ni, qatron (Crambe maritima) va
boshqa o ‘simliklarni uchratish mumkin
0 ‘simlik urug' va mevalarining inson tomonidan ixtiyoriy yoki
noixtiyoriy ravishda tarqatilishiga, antropoxor deb ataladi. Masalan,
quyon quyrug‘i (Erigeron canadensis), yovvoyi gultojixo'rozning
turlari (Amaranthus canadensis), elodeya (Elodea canadensis) va
boshqa bir necha xil o'simliklar Ovrupoga Shimoliy Amerikadan
(Kanadadan) olib keiingan. Hozir bu o‘simlikiar Osiyoda ham
tarqalgan.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. 6-sinf darsligi, O’. Pratov, A. To’xtayev, F. Azimova. Toshkent “O’zbekiston” nashriyoti. 2013 yil.
2. Biologiya. M.M. Abdulxayeva, N.S. Yusupova, D.S. Abdulxayeva. Toshkent “Iqtisod Moliya” nashriyoti. 2012-yil.
3. Burmistrov A.D. Yagodnie kulturi, 2 izd. L., 1985; Abdullayev R., Yagudina S, Tomorqada yetishtiriladigan rezavor mevalar, T., 1989.
4. Oʻrik, shaftoli, olxoʻri, T., 1960; Pomologiya Uzbekistana, T., 1983; Sobirov M. Q., Tomorqa bogʻdorchiligi, T., 1991.
5.Botanika. Tursinbayeva G.S, Duschanova G.M, Sadinov J.S.pdf
6. https://uz.wikipedia.org/
7. https://agro-olam.uz/