Mustaqil talim

Ustki qism – po’st, 

O’rta qism – meva eti;

Ichki qism – magizdan tashkil topgan.

Epicarp (dan.) Yunoncha: epi-, "on" yoki "upon" + - karp, "meva") bu a botanika perikarpning (yoki mevaning) eng tashqi qatlami uchun atama. Epikarp, agar mavjud bo'lsa, mevaning qattiq tashqi terisini hosil qiladi. Epikarp ba'zan "deb nomlanadi ekzokarp, yoki, ayniqsa tsitrus, flavedo.

Mezokarp (yunon tilidan: mezo-, "o'rta" + - karp, "meva") - mevaning perikarpasining go'shtli o'rta qatlami; u epikarp va endokarp o'rtasida uchraydi. Odatda bu mevaning iste'mol qilinadigan qismi. Masalan, mezokarp shaftolining ko'p qismini, pomidorning esa ko'p qismini tashkil qiladi. "Mesocarp" go'shtli bo'lgan har qanday mevani ham nazarda tutishi mumkin.
A hesperidium, topilganidek tsitrus mevalari, mezokarp ham deb yuritiladi albedo yoki pith. Bu ning ichki qismi tozalash va odatda ovqatdan oldin olib tashlanadi. Yilda sitron mevasi, mezokarp eng ko'zga ko'ringan qism bo'lib, u ishlab chiqarish uchun ishlatiladi emish.

Endokarp (yunon tilidan: endo-, "ichida" + - karp, "meva") bu a botanika to'g'ridan-to'g'ri o'rab turgan perikarpning (yoki mevaning) ichki qatlami uchun atama urug'lar. U xuddi membranali bo'lishi mumkin tsitrus u erda iste'mol qilinadigan yagona qism yoki u kabi qalin va qattiq tosh mevalar oilaning Rosaceae kabi shaftoli, gilos, olxo'ri va o'rik.

Mevalani klasifikasiya qilishdagi asosiy kriteriya meva devorining qatiqligi( quruqligi, yumshoqligi, etligi, rezavorligi), ikkinchi kriteriya bu mevalarning chochilishi yoki yetilish oldidan chochilmasligi.(Fahn va Werker,1972).

Mevalar meva yonligining kelib chiqishi, tuzilishi, о‘lchami, shakli va ranglari bilan nihoyatda xilma-xildir. Morfologik tasnifi mevalarning tashqi tuzilishiga, konsistansiyasi va urug‘lar soniga asoslangan. Mevalar odatda hо‘l va quruq , bir urug‘li va kо‘p urug‘li, chatnaydigan va chatnamaydigan kabilarga ajratiladi. Evolyusion va genetik tasnifi esa urug‘chi turiga asoslangan. Ancha sodda tuzilishdagi urug‘chi turi apokarp hisoblanib, undan keyinchalik mevabarglarning о‘zaro qо‘shilishi natijasida senokarp ginetsey kelib chiqqan. Shunga kо‘ra bir yoki bir necha ayrim mevabargl

Meva ginetseydan shakillanadi lekin kо‘pchilik mevalarning hosil bо‘lishida boshqa organlar: kosacha burglar, gul oldi barglar, gul naychalari yoki o`zak. Bunday hollarda gul hosil bо‘lishida boshqa organlar ishtirok etsa soxta meva deyiladi. Urug‘lanishdab song meva hosil bolishi roy beravermaydi. Kо‘p о‘simliklarni mevalari urug‘ hosil qilmasdan rivojlanadi. Bunday hodisa Partinicarpiy deyiladi. Ba’zi о‘simliklarda masalan yer yong‘og‘ida meva hosil boladi qachonki urug‘langan urug‘ kurtakli urug‘chi tuproqga kirganida. Meva klasifikasiya qilishning turli xil metodlari mavjud(Winkler,1939,1940, McLean va Ivimey – Kuk,1956, Roth,1977).

Mevaning klassifikatsiyasi. Hozirgi kunga qadar mevaning tugallangan klassifikatsiyasi yo’q. Mavjud klassifikatsiyalar sun’iy bo’lib, ayrim morfologik belgilarga asoslangandir. Keyingi yillarda genetik klassifikatsiya yaratilgan bo’lib uning asosiga morfologik belgilar va mevaning tarixiy kelib chiqishi fizioloigyasi asos qilib olingan. Sun’iy klassifikatsiya bo’yicha mevalar quyidagicha klassifikatsiyalanadi.

1. Kelib chiqishiga ko’ra.

2. Meva katining tuzilishiga ko’ra.
3. Urug’larning soniga ko’ra.

Mevalar kelib chiqishiga ko’ra: haqiqiy, soxta, oddiy, murakkab va to’p mevalarga bo’linadi.

Haqiqiy mevalar deb faqat tugunchaning o’zidan kelib chiqqan mevalarga aytiladi. Masalan: shoftoli, o’rik, olcha, gilos, olxo’ri mevalari.
Soxta mevalarda meva hosil bo’lishida tuguncha bilan birga gulning biron qismi ishtirok etadi. Masalan: olma mevasida gul kosa, qulupnay mevasida gul o’rni va boshqalar.
Oddiy mevalarni hosil bo’lishida 1 ta tuguncha ishtirok etadi (o’rik, olcha, gilos, olxo’ri).
Murakkab mevalarni hosil bo’lishida bir nechta tuguncha ishtirok etadi. Masalan: kungaboqar, qoqio’t, ayiqtovon va hokazo.
T o’p guldan hosil bo’lgan mevalarga to’p mevalar deyiladi. Masalan: tut, shotut mevalari.

M evalar meva qatining tuzilishiga ko’ra xo’l va quruq mevalarga ajratiladi. Xo’l mevalar ham, quruq mevalar ham ichidagi urug’larining soniga ko’ra 1 urug’li va ko’p urug’li mevalarga bo’linadi.

Bir urug’li xo’l mevalarga olcha, gilos, shaftloi, o’rik, olxo’ri,

ko’p urug’lilarga nok, qovun, tarvuz, uzum, apelsin, limon, mandarin kabi mevalar kiradi. Bular boshqacha rezavor mevalar deyiladi.

Bir urug’li quruq mevalarga don, pista, xakalak, eman daraxti mevalari va bir urug’li kanotli mevalar kiradi.

Ko’p urug’li quruq mevalarga dukkak, ko’zoq, ko’zoqcha, ko’sak, ko’sakcha va har xil shakildagi quticha mevalar misol bo’la oladi.

Hoʻl (etli, sersuv) va quruq (yupqa, quruq) mevalar bor.
Hoʻl mevalar danakli (oʻrik, shaftoli, olcha va boshqalar) va urugʻli (olma, qovun, bodring va boshqalar) mevalarga boʻlinadi. Ular pishganda ochiladigan va ochilmaydigan boʻladi.
Rezavor mevali oʻsimliklar — sershira rezavor meva beruvchi koʻp yillik buta, chala utsimon oʻsimliklarning katta guruhi. Mevali oʻsimliklar guruhiga kiradi, yovvoyi va ekma quritilgan holda isteʼmol qilinadi, ulardan qiyom, sharbat, murabbo, vino va boshqa tayyorlanadi. Rezavor mevalar, Mas, krijovnik, maymunjon, kulupnay, smorodina, malina va chakanda (oblepixa)lar tarkibida inson salomatligi uchun zarur boʻlgan organik kislotalar, qand, mineral tuzlar, vitaminlar, xushboʻy moddalar koʻp; baʼzilari (Mas, zirk, malina, chernika, qora mevali ryabina) dorivorlik ahamiyatiga ega. Mevalari isteʼmol qilinadigan yovvoyi va ekma turlari Yer yuzining hamma joyida, ayniqsa, iqlimi moʻʼtadil mamlakatlarda koʻp oʻstiriladi. Oʻzbekistonda kulupnay, malina, smorodina koʻp ekiladi. Rezavor mevali oʻsimliklaroʻ. vegetativ yoʻl bilan (kalamchasidan, parhish qilib, bachkisidan va gajakchasidan) koʻpaytiriladi. Koʻchati bahorda va kuzda ekiladi. Tuproq yumshatilgan, begona oʻtlardan toza holda tutiladi, oʻgʻitlanadi, vaqtivaqti bilan sugʻoriladi. Rezavor mevali oʻsimliklaroʻ. hosilga erta (kulupnay 2yili; malina 3yili; smorodina, krijovnik 3—4yili) kiradi va har yili hosil beradi.
qovoqdoshlar oilasiga mansub bir va koʻp yillik oʻsimliklar turkumiga kiruvchi qishloq ho'jalik ekini. 13 turi maʼlum. Vatani — Shimoliy va Janubiy Amerika. Oʻrta Osiyo, jumladan, Oʻzbekistonda qadimdan ekib kelingan. Tuproqqalʼa arxeologik qazilmalarida topilgan qovoq qoldiqlari (miloddan avvalgi 7—8-asrlar) buni tasdiqlaydi. Qovoq - qattiq tanaga ega, ichi bo'sh dumaloqsimon hosil qiladi, qadimdan uy ro'zg'or buyumi - turli narsalarni saqlovchi idhish sifatida foydanib kelingan, Qovoqning mevali turi oshqovoq deb ataladi, Oshqovoqning muskatsimon q. va qattiq poʻstli kabi 3 turi koʻp tarqalgan. Ildizi oʻqildiz, uz. 2 m ga boradi. Poyasi yotib, chirmashib oʻsadi. Qovoq esa kupincha uzum kabi ishkom (so'ritok)larda yetishtiriladi.Barglari (turiga qarab) yirik, tukli, barg qoʻltigʻida jingalaklari bor. Guli ikki jinsli, yirik (mayda), sariq, chetdan changlanadi. Mevasi turli shakl va rangda, eti och sariqdan toʻq sariqqacha. Oshqovoq mevasi tarkibida 15—18% quruq modda, 4—11% qand, askorbin kislota, karotin, tiamin, riboflavin, azotli birikmalar, 0,7% biriktiruvchi toʻqima, 0,5% oqsil, 0,2% yogʻ, 0,6% kul moddasi, urugʻida 20—40% yogʻ bor. Q. qaynatib, dimlab, qovurib isteʼmol qilinadi, turli pishiriqlar, somsalar, nonlar, murabbo va sharbat tayyorlanadi. Xashaki oshqovoq mollarga dagʻal ozuqa bilan birga beriladi. 100 kg mevasida 12 ozuqa birligi va 1 kg hazm boʻladigan protein bor. Yuqori haroratga va qurgʻoqchilikka chidami past. Mevasi va urugʻi ateroskleroz, oshqozon-ichak, buyrak, podafa kasalliklarini davolashda, gijjalarni tushiruvchi (urugʻi) vosita sifatida ishlatiladi. Urugʻi aprel oxiri — may boshlarida gektariga 4–6 kg miqdorida ekiladi. 10—15° da unib chiqadi, 20—30° da normal rivojlanadi. Ekish sxemasi 2—2,5* I m. Oʻsuvdavrida palak uchlari chilpiladi, qator oralariga ishlov beriladi, sugʻoriladi. Navlariga qarab 110—140 kunda pishadi. Hosildorligi 200—450 s/ga. Saqlashga va tashishga chidamliligi har xil. 1 t mevasidan 0,8—12 s urugʻ olinadi. Oʻzbekistonda yirik mevali Oshqovoq turining Ispan 73 (kartoshka oshqovoq), muskatsimon oshqovoq. turining Palov kadu 265, Qashqar 1644 (oyimqovoq), Non kadu navlari koʻp ekiladi va barcha viloyatlarda ekish uchun (Nonkadu faqat Samarqand viloyatida) rayonlashtirilgan. Haligacha ayrim hududlarda xonadon xoʻjaliklarida qovoqning suvqovoq, nosqovoq, tomoshaqovoq kabi turlari ham yetishtiriladi.
Danakli meva daraxtlari - raʼnoguldoshlar (atirgullilar oilasi)ga mansub, mevasi danakli koʻp yillik oʻsimliklar. Ularga oʻrik, shaftoli, olxoʻri, olcha (olvoli), gilos, togʻolcha, jiydadoshlardan jiyda va b. kiradi. D.m.d. Oʻzbekistonning deyarli hamma viloyatlarida bor. D.m.d. urugʻli meva daraxtlarita qaraganda ertaroq gullaydi, 3—4 yilda hosilga kiradi, odatda har yili hosil beradi, danagida, mas, oʻrik magʻzida 60% ga qadar yogʻ boʻladi.

Quruq meva tuzilishiga qarab bir nechtaga boʻlinadi: yongʻoq mevalar — poʻsti qattiq yogʻochsimon (yongʻoq, oʻrmon yongʻogʻi va boshqalar); pista mevalar — poʻsti dagʻal (kungaboqar, maxsar va boshqalar); doncha mevalar — poʻsti yupqa, urugʻga yopishgan (arpa, bugʻdoy. sholi, tariq va boshqalar) va qanotchali mevalar — urugʻida qanotchasimon parda boʻladi (qayragʻoch, shumtol, zarang va boshqalarda).
Ochiladigan mevalar, odatda, koʻp urugʻli boʻlib, ochilish usuli va xonalarining soniga qarab bir necha xilga ajratiladi. Bargak meva — sallagul, isparak, tasmachoʻp; Masalan, mosh, loviya, turp, rediska, jag‘-jag‘ va boshqalar.
Ko‘sak mevalar bir nechta mevabargdan tashkil topgan. Urug‘ pishgandan keyin chokidan ochiladi. G‘o‘za, lola, bangidevona, mingdevona, chuchmoma va boychechakning mevasi ko‘p urug‘li ko‘sak meva hisoblanadi No‘xat, mosh, loviya, burchoq va oq akatsiya dukkak mevali o‘simliklardir.
Dukkak meva bitta mevabargdan hosil bo‘lib, pishgach mevapallasi yon tomonidagi chokidan ochiladi. Urug‘lari mevapallaga birikib turadi.
Qo‘zoq meva (karam, qurttana, rediska, turp) ikkita mevabargdan hosil bo‘ladi, pishgach ikkita pallaga ajraladi.
Pallalar orasida yupqa to‘siq bo‘lib, unga urug‘lar birikadi. Qo‘zoqcha meva tuzilishi bilan qo‘zoq mevaga o‘xshaydi, faqat bo‘yi kaltaroq bo‘ladi.
Boʻlinadigan mevalar ikki va koʻp xonali tugunchadan hosil boʻlib, pishganda ayrim mevachalarga ajraladi (kashnich, ukrop, kovrak, kampir-chopon, tuyaqorin va boshqalarning mevalari).
Meva tiplarini sistemaga soluvchi har xil tasniflar taklif qilingan, lekin ularning hammasini ham mukammal deb boʻlmaydi. Arman olimi A. L. Taxtajyan mevani tutashmagan mevabarglardan hosil boʻlgan apokarp meva va tutashgan meva barglardan tuzilgan senokarp mevaga ajratadi. Senokarp mevani sinkarp, parakarp valizikarpga ajratdi. Apokarp meva eng soddasi hisoblanadi. Mevaning biologik ahamiyati urugʻlarni himoyalash va tarqatishdir. Mevaqat urugʻlarni pishib yetilmasdan qurib qolish, shikastlanish va hayvonlarga yem boʻlishdan saqlaydi. Meva shamol, suv, odam va hayvonlar yordamida tarqaladi. Meva qimmatbaho oziq moddalar (oqsil, moy, uglevod va vitaminlar)ga boy. Koʻp oʻsimliklarning mevalarini odam va hayvonlar isteʼmol qiladi, ulardan dori va boʻyoqlar tayyorlanadi. Begona va zaharli oʻsimliklarning mevasi xoʻjalikka zarar yetkazadi.

Tashqi, ko'pincha qutulish mumkin bo'lgan qatlam perikarp, tuxumdondan hosil bo'lgan va urug'larni o'rab turgan, ammo ba'zi turlarda boshqa to'qimalar ovqatlanish qismiga yordam beradi yoki hosil qiladi. Perikarpni tashqi tomondan ichki tomonga uchta qatlamda tasvirlash mumkin epikarp, mezokarp va endokarp.

Meva bir yoki bir nechta gullarning pishib etishidan kelib chiqadi va ginotsium gul (lar) ning mevasini to'liq yoki qisman hosil qiladi.[10]

Tuxumdon ichida / tuxumdonlar bir yoki bir nechta ovullar qaerda megagametofit tuxum hujayrasini o'z ichiga oladi.[11] Keyin er-xotin urug'lantirish, bu ovullar urug'ga aylanadi. Tuxumdonlar boshlanadigan jarayonda urug'lantirilgan changlanish, bu polenning stamensdan gullarning stigmasigacha harakatlanishini o'z ichiga oladi. Changlanishdan keyin naycha changdan stigma orqali tuxumdonga tuxumdonga o'sadi va ikkita sperma changdan megagametofitga o'tadi. Megagametofit ichida ikkita spermatozoidlardan biri tuxum bilan birlashib, a hosil qiladi zigota va ikkinchi sperma markaziy hujayraga kirib, endosperm ona hujayrasini hosil qiladi, bu esa er-xotin urug'lanish jarayonini yakunlaydi.[12][13] Keyinchalik zigota urug 'embrionini, endosperm ona hujayrasi paydo bo'ladi endosperm, embrion tomonidan ishlatiladigan oziqlantiruvchi to'qima.

Tuxumdonlar urug'ga aylanib borishi bilan tuxumdon pishib boshlaydi va tuxumdon devori, perikarp, go'shtli bo'lib qolishi mumkin (mevalar kabi yoki drupes ), yoki qattiq tashqi qoplamani hosil qiling (yong'oqlarda bo'lgani kabi). Ba'zi ko'p navli mevalarda go'shtning rivojlanishi darajasi urug'langan ovullar soniga mutanosibdir.[14] Perikarp ko'pincha ikki deb nomlangan ikkita yoki uchta qatlamga ajralib turadi ekzokarp (tashqi qatlam, shuningdek epikarp deb ataladi), mezokarp (o'rta qavat) va endokarp (ichki qatlam). Ba'zi mevalarda, ayniqsa an pastki tuxumdon, gulning boshqa qismlari (masalan, gul naychasi, shu jumladan barglari, sepals va stamens ), tuxumdon bilan birlashib, u bilan pishib chiqing. Boshqa hollarda, sepals, petals va / yoki stamens va uslubi gulning tushishi. Bunday boshqa guldor qismlar mevaning muhim qismi bo'lsa, u an deb nomlanadi aksessuar mevalari. Gulning boshqa qismlari mevaning tuzilishiga hissa qo'shishi mumkinligi sababli, ma'lum bir mevaning qanday shakllanishini tushunish uchun gul tuzilishini o'rganish muhimdir.

Mevalarning tabiatdagi va odamlar hayotidagi ahamiyati.

Mevalarning tabiatdagi va odamlar hayotidagi ahamiyati. Mevalar, birinchi navbatda, o‘simliklaming ko‘payishi, tarqalishi va nasi qoldirishi uchun kerak. Yowoyi
holda o‘sadigan o‘simliklaming mevasidan tabiatdagi barcha tirik mavjudotlar oziqlanadi. Ayrim mevalar yerga to‘kilib, chirib, yemi organik moddalarga boyitadi. Odamlar hayotini esa mevasiz tasawur etib bo‘lmaydi. Mevalar bevosita tabiiyligicha iste’mol qilinadi. Ulardan oziq-ovqat va qandolatchilik sanoatida har xil mahsulotlar tayyorlanadi. Mevalardan olinadigan moylardan xalq xo‘jaligining turli sohalari (oziq-ovqat, texnika, og‘ir sanoat, atir-upa)da foy- dalaniladi.
Darhaqiqat, juda qadim zamonlardan odamlar 0‘sim- liklaming yowoyi, keyinchalik esa madaniy navlarini ekib, har xil maqsadlarda foydalanib kelishgan. Masalan, mevasidan oziq-ovqat sifatida (olma, yong‘oq, o‘rik, uzum, bug‘doy, mosh, loviya, tariq, qo‘noq, no‘xat) va dori-darmon tay- yorlashda (marmarak, zubturum, na’matak) oydalanishgan. Kundalik turmushimizda iste’mol qiladigan nonimiz bug‘doy unidan tayyorlanishi, yog‘imiz g‘o‘za chigiti, kun- gaboqar pistasi va zaytun mag‘zidan olinishi hammamizga ma’lum. Shuning uchun ham ulami asrab-avaylash lozim. Har qanday taomni tayyorlashda, albatta, ziravor 0‘sim-liklaming mevasi ishlatiladi. 0 ‘zbekistonda eng ko‘p tarqalgan ziravorlarga zira, alqor, kashnich, sedana va murch kiradi.

Mevalami tabiiy sistemaga solishda ularning qanday gineseydan hosil bo'lganligini e’tiborga olib morfologik jihatdan apokarp, sinkarp, parakarp va lizikarp guruhiarga ajratish mumkin.