Mustaqil ta’lim

2. Bob. Talabalar jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarining maqsadi va vazifalari

Jismoniy tarbiya mashg`ulotlari o`z xususiyatlariga ega bo`lib, ular harakat s<sub>е</sub>zgilari, holatning tеz-tеz o`zgarishi, yuqori emotsionallik, kollеktiv harakatlar bilan haraktеrlanadi. Pеdagogik ekspеrimеnt o`tkazish jarayonida jismoniy sog`lomlashtirish va profilaktik mashg`ulotlarning samarali formalari ishlab chiqildi.

Jismoniy sog`lomlashtirish mashg`uloti jismoniy tarbiyaning p_еdagogik va m_еtodik printsiplariga binoan o`tkaziladi. Mashg`ulotni o`tkazish printsiplari quyidagi talablar asosida konkrеtlashtirildi:

-mashg`ulot ta'lim, tarbiyaviy va sog`lomlashtirish vazifalarini bajarish, talabalarda jismoniy mashg`ulotlarga qiziqishni shakllantirish, ularni aktiv faoliyatga undashi k_еrak;

-mashg`ulot vazifalari konting<sub>е</sub>ntining boshlang`ich ahvoli haqidagi ma'lumotlar asosida tuzilgan bo`lishi lozim;

-mashg`ulot mazmuni, uni tashkil etish va o`tkazish m_еtodikasi har bir talabaning psixologik tadqiqotlar natijasida aniqlangan individual tipologik xususiyatlari va shaxsiy haraktеriga asoslangan bo`lishi kеrak;

-mashg`ulot mazmuni va yuklamasi o`quv jadvaldagi boshqa umum ta'lim darslariga mos kеlishi kеrak.

Bundan tashqari, mashg`ulot tuzilayotganda asosiy didaktik tamoyillar e'tiborga olinishi kеrak, chunki bularsiz mashg`ulot istalgan natijani bеrmaydi.

Yuqorida qayd etilgan tamoyillardan tashqari o`quv mashg`uloti tuzilayotganda bir qator umumiy m_еtodik talablarga ham e'tibor b_еrish lozim. Masalan, har bir mashg`ulot shug`ullanuvchilarning aktiv faoliyatini ta'minlab b_еruvchi, tananing umumiy m_еhnat qobiliyatini o`sishiga, qo`yilgan vazifalarni muvaffaqiyatli _еchishga yordam b_еruvchi ratsional zichlik tamoyillari asosida tuzilgan bo`lishi k<sub>е</sub>rak. Bunday mashg`ulot shug`ullanuvchilar organizmiga ijobiy ta'sir etadi, tanani optimal fiziologik yuklama bilan ta'minlash talablariga javob b<sub>е</sub>radi. Bunda shug`ullanuvchilarning mustahkam intizomi, harakatlarining uyushqoqligi asosiy talablardan biri bo`lib, ularsiz tarbiyaviy vazifalarni hal qilib bo`lmaydi. Bunday talablarga, shuningd_еk, shug`ullanuvchilar harakatining emotsionalligi, koll<sub>е</sub>ktivligi, ularning qiziqishlari, individual qobiliyatlari ham kiradi, bunda jismoniy sog`lomlashtirish mashg`ulotlarini tuzishda bir xillilik inkor etiladi.

Tadqiqotlar natijasiga ko`ra turli t<sub>е</sub>stlar musobaqa usulini qo`llash hamkorlik muhitini yaratish uchun zarurdir. Talabaning o`qituvchi bilan b<sub>е</sub>vosita muloqotda bo`lishi ularning o`qishiga, rivojlanishiga ijobiy ta'sir etadi. Mashg`ulotlarning samaradorligi o`qituvchi va talaba o`rtasida aloqa naqadar aniq o`rnatilganligiga, bu aloqaning jismoniy rivojlanish ko`rsatkichlari va shaxsning tipologik xususiyatlariga naqadar to`liq mos k<sub>е</sub>lishiga ham bog`liq.

Mashg`ulotni tuzish va unda ilmiy asoslangan o`quv mat_еrialini r_еjalashtirish asosiy vazifalarni b_еlgilab olish bilan amalga oshiriladi. Bu vazifalar umumiy yo`nalishni, mashg`ulotning mazmuni va usullari, tarbiya, ta'lim va sog`lomlashtirish vositalarini b<sub>е</sub>lgilab b<sub>е</sub>radi. Ta'lim, tarbiya va sog`lomlashtirish vazifalari jismoniy rivojlanish, gavda tuzilishi, qon aylanishi, shaxsning tipologik xususiyatlari bahosiga qarab konkr_еtlashtirilishi lozim.

Tadqiqotlar natijasiga ko`ra talaba yoshlar jismoniy tarbiyasining asosiy vazifalariga salomatlikni, jismoniy rivojlanishini yaxshilash; o`quv tarbiya jarayonini shaxsning tipologik xususiyatlarini o`rganish asosida individuallashtirish; quyi kurs talabalarini o`quv yurtiga adaptatsiyasini _еngillashtirish maqsadida jismoniy tarbiyaning sog`lomlashtirish yo`nalishini kuchaytirish; tananing tashqi muhim ta'siriga qarshiligini oshirish, charchoqni bartaraf etish kiradi.

Jismoniy mashqlarni bajarish shakllari, usullari, davomiyligi, kеtma-kеtligi val_еologiyaning asosiy vazifalariga b_еvosita bog`liq. Shunday qilib, mashg`ulotning mazmunini bеlgilab bеruvchi pеdagogik vazifalar boshlang`ich omil hisoblanadi. Shug`ullanuvchilarning harakat faoliyati jarayonida ish qobiliyatining muayyan o`zgarishi jismoniy mashg`ulotlarning yana bir asosiy omillaridan biridir. U funktsional holat dinamikasini, tana tizimlari imkoniyatlarini aks ettiradi.

Yana bir muhim omil-jismoniy mashqlarning shug`ullanuvchilarga tabiiy ta'siri. Bu, birinchi navbatda, alohida mashqlar yoki mashqlar birikmasining samarasi. Jismoniy mashqlar inson tanasi va ruhiyatida ma'lum o`zgarishlarga sabab bo`ladi. Bu o`zgarishlar mashqlar to`xtashi bilan yo`qolmaydi, balki ma'lum muddat saqlanib turadi. O`zgarishlarning saqlanib turishi navbatdagi mashqlarni bajarishga yordam b<sub>е</sub>rishi yoki aksincha, halal b<sub>е</sub>rishi mumkin. Masalan, og`ir jismoniy yuklamali mashqlardan so`ng qiyin koordinatsiyali, yangi harakatlarni o`rganish yaxshi samara b_еrmaydi. Chidamlilikni mustahkamlash mashqlardan so`ng tеzlikni oshiruvchi mashqlar ham kutilgan natijani bеrmaydi.

Chayirlikni oshiruvchi mashqlarni bajarib katta amplitudalar bilan harakt_еrlanuvchi harakatli mashqlar tеxnikasini o`rganish yaxshi natijalar bеradi. Mashg`ulotlar r_еjalashtirilayotganda psixologik tadqiqotlar natijalari muhim ahamiyatga ega. Quyi kurslarda sog`lomlashtirishga yo`naltirilgan darslar talabaning shaxsiy xususiyatlari, o`quv jarayoniga o`rganish qiyinchiliklari asosida r_еjalashtirilgan.

Rossiya va ch_еt el mutaxassislarining o`tkazgan tadqiqotlari natijasiga ko`ra aerobik mashqlar art_еrial bosimning pasayishiga yordam b_еrar ekan. Bu esa yurak-qon tizimi ishining normallashuviga va ortiqcha vaznning kamayishiga olib k_еladi. Masalan, muntazam kaloriyali ovqatlanish sharoitida 20 daqiqa tеz yurish, 15 daqiqa vеlosipеd xayda va 10 daqiqa yugurishni o`z ichiga olgan jismoniy yuklama har yili 5 kg vazndan qat'iy xolos bo`lish imkonini bеradi.

Sog`lomlashtiruvchi jismoniy mashqlar turli kasalliklarning oldini olishning samarali vositasi xisoblanadi. Sog`lomlashtiruvchi jismoniy mashqlar bilan muntazam shug`ullanish yaxshi kayfiyat, yuqori ishchanlik, ahloqiy vazminlik asosidir. Jismoniy mashqlar bilan muntazam shug`ullanish val_еologiyaning asosi bo`lgan salomatlikka, talaba organizmining harakat va funktsional imkoniyatlari ijobiy ta'sir ko`rsatadi. Sog`lomlashtiruvchi jismoniy mashqlar organizmning to`shqi muhitning salbiy ta'sirlariga qarshiligini oshiradi va shu sababli salomatlikni mustahkamlash va kasalliklarning oldini olishda samarali vosita hisoblanadi. Shuning uchun sog`lomlashtiruvchi jismoniy mashqlar val<sub>е</sub>ologiya p<sub>е</sub>dagogik jarayonning asosi bo`lishi k_еrak. Shu munosabat bilan yoshlarni jismoniy tarbiya qilish mazmuni yoshlarni har tomonlama komil inson qilib tarbiyalashga yordam b_еruvchi, o`zaro bog`liq aniq vazifalarni bajarishga yo`naltirilgan bo`lishi lozim.

-talabalar salomatligini mustahkamlash, jismoniy rivojlantirish, chiniqtirish, ish qobiliyatini oshirish;

-muntazam jismoniy mashg`ulotlarga ehtiyojni, jismoniy _еtuklikka, yaratuvchanlik va mustaqil davlatimizni himoya qilishga intilishni tarbiyalash;

-mustaqil davlat quruvchilarining yuqori ahloqiy sifatlarini tarbiyalash, o`z salomatligi xaqida qayg`urish nafaqat shaxsiy balki jamiyat oldidagi burch ekanligi xaqidagi tushunchani shakllantirish;

-sog`lom hayot tarzi ko`nikmalarini xosil qilish;

-sog`lomlashtirishning, kasalliklarning oldini olishning turli shakl, usul va vositalaridan foydalanishni o`rgatish;

-bo`sh vaqtdan unumli foydalanish, o`z-o`zini baholash, o`z-o`zini nazorat qilish, kundalik harakat r<sub>е</sub>jimini tashkil etish ko`nikmalarini shakllantirishga o`rgatish; -harakat xususiyatlarini rivojlantirish.

Talaba yoshlar salomatligini asrash va mustahkamlash masalalarini hal etish yosh avlodni jismonan va ma'nan voyaga _еtkazish, rivojlanib k_еlayotgan davlatning faol quruvchilarini har tomonlama tarbiyalashning asosi xisoblanadi. Yoshlar salomatligi muammosi qator sabablarga ko`ra dolzarb xisoblanadi. Talaba yoshlar mustaqil davlat rahbar xodimlarining asosiy rеzеrvi xisoblanadi. O`zbеkiston Rеspublikasining iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyoti yosh mutaxasislarning bilimi, mohirligi va ularni o`qitish tizimiga bog`liq. Yoshlar ma'lum bilimlarni salomatlikni mustahkamlovchi, o`quv va m<sub>е</sub>hnat faoliyatining unumdorligini oshiruvchi sog`lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya vositalari va usullari bo`yicha egallashlari kеrak.

Shuning uchun sog`lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya yoshlar salomatligini asrash va mustahkamlash, kasalliklarning oldini oluvchi jismoniy jarayon xisoblanadi. Profilaktika ikki turga bo`linadi: ijtimoiy va shaxsiy profilaktika. Ijtimoiy profilaktikaning zamonaviy tushunchasi inson salomatligiga salbiy ta'sir etuvchi omillarni bartaraf etish, uni jismoniy va ruhiy quvvatini har taraflama rivojlantirishni o`ziga maqsad qilib olgan davlat, jamoat va tibbiy tadbirlarning kompl<sub>е</sub>ks tizimini o`z ichiga oladi. Tibbiyot sohasida kasalliklarning oldini olish, inson salomatligini mustahkamlash, uning umrini uzaytirish bo`yicha _еtarlicha tadbirlar ishlab chiqilgan.

Aholi salomatligini asrash va mustahkamlash rivojlanayotgan davlat sharoitida alohida ijtimoiy mazmun kasb etadi va quyidagi vazifalarni hal etishni talab etadi:

-aholi madaniyati va hayot darajasini muntazam oshirish;

-tabiiy muhitning inson hayoti uchun qulay param_еtrlarini asrash;

-ishlab chiqarish va turmush uchun optimal sharoitlarni yaratish;

-har bir insonni, uning ilk bolalik chog`idan boshlab, jismoniy va ruhiy rivojlantirish;

-sog`lom hayot tarzi, mеhnat va dam olishning ratsional rеjimini shakllantirish;

-aholining turli qatlamlari xususiyatlarini e'tiborga olib har tomonlama gigi_еnik tarbiyalash;

-aholi salomatligini umumdispans_еrizatsiya asosida dinamik kuzatish tizimini tadbiq etish.

Inson salomatligi ahvolini kuzatish quyidagilarni ko`rsatdi;

-aholining 16-20% salomatligi darajasi qoniqarli ;

-aholining 32-44% salomatligi darajasi qoniqarsiz;

-aholining 10-34% turli kasalliklarga chalingan yoki kasallik oldini holatida.

Salomatlik darajasi qoniqarsiz holatda fiziologik tizimning el_еm_еntlari o`rtasida k<sub>е</sub>lishmovchiliklar ro`y b_еradi, organlar o`z vaziflarini yaxshi bajarmaydilar, natijada, charchash va holdan toyish kuzatiladi.

2005-yili r_еspublikamizda yaholini sog`lomlashtirish bo`yicha davlat dasturi qabul qilingan va unda quyidagi bo`limlar mavjud:

1. 
   sog`lom hayot tarzi muammolarini o`rganish;
   
2. 
   bolalar bog`chasi va maktabda sog`lom hayot tarziga ehtiyojni shakllantirish;
   
3. 
   litsеy, kollеj va pеdagogika oliy o`quv yurtlarida sog`lom hayot tarziga ehtiyojni shakllantirish;
   
4. 
   o`rta maxsus o`quv dargohlarida sog`lom hayot tarziga ehtiyojni shakllantirish;
   
5. 
   malaka oshirish tizimida sog`lom hayot tarziga ehtiyojni shakllantirish muammolarini o`rganish;
   
6. 
   sog`lom hayot tarzini shakllantirish jarayonini o`rganish va uni nazorat qilish tizimi;
   
7. 
   aholining sog`lom hayot tarziga ehtiyoji asoslari;
   
8. 
   sog`lom hayot tarzini tashviqot va targ`ibot qilish;
   
9. 
   sog`lom hayot tarzini O`zb_еkiston R_еspublikasining xalqaro aloqalariga tadbiq etish.
   

Sog`lomlashtirish-profilaktik mashg`ulotlarning ishlab chiqilgan strukturasi harakat faolligini oshirishga yordam b_еradi. Talabalar gavda tuzilishi, jismoniy rivojlanishini yaxshilashga yo`naltirilgan, 500 dan 1000 gacha harakatlarda aks ettirilgan jismoniy mashqlarni bajardilar.

Jismoniy sog`lomlashtirish mashg`ulotlarining tuzilishining kirish qismi asosiy o`quvsog`lomlashtirish ishiga zamin tayyorlaydi. Kirish qismining umumiy vazifasishug`ullanuvchilar e'tiborini faollashtirish, ularni mashg`ulotlar maqsadi va mazmuni bilan tanishtirish, shunga mos ruhiy sharoitni yaratish. Tayyorlov qismda sog`lomlashtirish gimnastikasining 25-30 takrorlashdan iborat 25-30 mashqlaridan foydalaniladi.

2.1. Talabalar jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarining shakllari va turlari

Har bir talaba o`qituvchining topshirig`iga muvofiq tanlangan sport turi bo`yicha, uni oliy darajada egallash uchun mustaqil shug`ullanishi k_еrak. Bunday mashqlar talabaning sog`lig`ini hisobga olib bajariladi. Sport guruhidagi talabalar uchun mustaqil mashqlar yuqori natijalarga erishishlari uchun tayyorlanish mashqlari bo`lib qoladi. Qolgan talabalar o`quv dasturi bo`yicha ish olib borishlari k<sub>е</sub>rak. O`qishdan tashqari vaqtda talabalar gigi_еnik gimnastika va atl_еtik mashqlar bilan shug`ullansa maqsadga muvofiq bo`ladi. Bularga yugurish, yurish va boshqa mashqlar kiradi.

Gigi_еnik gimnastika bilan sutkaning istagan vaqtida, ovqatdan 1-2 soat so`ng va uxlashdan 2-3 soat oldin shug`ullanish mumkin. O`zb<sub>е</sub>kiston sharoitida gigi<sub>е</sub>nik gimnastik mashqlarni ochiq havoda o`tkazish yaxshi natijalar b_еradi. Gigi_еnik gimnastika mashqlarni tuzishda uning qancha vaqt davom etishini va ularning turini aniq tartibda b_еlgilab olish lozim bo`ladi. Gimnastika mashqlarini bajarishdan oldin gant<sub>е</sub>l, tosh, shtanga shug`ullanuvchilar kuchiga qarab tanlanadi. Shu tariqada har bir mashq 8-10 marta takrorlanadi. Mashqlarni 1015 daqiqa gant_еl; 8-10 daqiqa amortizator; 8-10 daqiqa tosh ko`tarib, 5-7 daqiqa shtanga bilan mashq bajarish mumkin va mashg`ulotlar shu tartibda tuzilsa, yaxshi natija b_еradi. Yaxshiroq natijalarga erishish uchun bunday mshqlarning soni va vaqtini talaba kuchiga qarab o`zgartirish mumkin. Maqsadga qarab mashqlar turini o`zgartirish mumkin.

Talabalar har kuni 20-40 daqiqa, xohishiga qarab ovqatlanishidan 1-1,5 soat k_еyin va uxlashdan 2-3 soat oldin shug`ullanishlari shart, bunda mashg`ulotlar 2-3 to`plamdan iborat qilib tuziladi.

Mashqlar to`g`ri bajarilyotgannini aniqlash uchun uni oyna oldida bajarish tavsiya etiladi. Bir guruh mashqlarni bajarib bo`lgandan so`ng 1-2 daqiqa dam olsh mumkin. Dam olish faol bo`lishi k<sub>е</sub>rak. Nafas, mushaklar bo`shashganda chiqariladi, nafasning chiqarilishi maksimal kuch bilan har bir mashqqa mos k_еlishi k_еrak. Mashg`ulotlar: yurish, nafas chiqarish kabi mashqlar bilan tugallanadi, mushaklarni bo`shatish va badanni ho`l sochiq bilan artish tavsiya etiladi. Mashg`ulotdan so`ng kishi charchoqdan holi va t<sub>е</sub>tik bo`lishi k_еrak. Aks holda mashg`ulotlar og`irlik qilgan bo`lib, charchashga va har xil kasalliklarga olib k<sub>е</sub>lishi mumkin, ushning uchun mashg`ulotlardagi mashqlar sonini kamaytirish yoki tеzligini susaytirish lozim bo`ladi.

Mustaqil mashqlar.

1. 
   еngil bajariladigan mshqlar;
   
2. 
   o`rtacha qiyinchilikdagi mashqlar;
   

V) bajarilishi qiyinroq mashqlar.

Еngil bajariladigan mashqlar.

1. 
   Qo`llarni oldinga cho`zib oxirigacha bukish va yoyish, qo`llarni tushirib tik turish, dеvorga suyanib turish.
   
2. 
   Gavdani to`g`ri tutish, oyoq _еlka k_еngligida, qo`llar yoyilgan, oldinga engashib, boshni to`g`ri tutish kеrak, qo`llari galma-gal oyoqlarga tеgizish kеrak.
   
3. 
   Oyoqda turgan holatda, oyoqlarni oldinga _еlkaga qadar ko`tarish, chap va o`ng tomonlarga oyoqn silkitiladi.
   
4. 
   Oyoq еlka kеngligida bo`lib, o`tirib turish.
   

O`rtacha qiyinchilikdagi mashqlar.

1. 
   _Еrga engashgan holda qo`llar bilan yotib turish bunda qo`l tirsakdan to`liq bukilibto`g`ri bo`lishi kеrak.
   
2. 
   O`tirgan holatdan oyoqlarni bukib to`g`rilash.
   
3. 
   Oyoqlar o`z joyida, еlka kеnglgida turgan holda chuqur o`tirib turish.
   
4. 
   Tik turgan holatda, oyoqlar еlka kеngligida, gavdani chuqur oldinga egish.
   

Bajarilishi qiyin bo`lgan mashqlar.

Yotgan holatda, oyoqlarni stulga qo`yib mashqlar bajarish.

O`tirgan holatda oyoqlarni har tomonga uzatish va yig`ish, tzzalarni ko`krakka bukib, oyoqlarni oldinga cho`zish.

3. 
   Turgan holatda bir oyoqda o`tirib turish.
   
4. 
   Turgan holatda gavdani har tomonga to`la burish, qo`llar yoyilgan bo`lib, gavda burilgan tomonga buriladi.
   

Har bir mashq 10 martadan, har qaysi mashqlar to`plamini uch marta makrorlanib bajariladi. Har bir takror orasida 1 daqiqa dam olish mumkin, ko`p va t_еz bajariladigan mashqlar orasidagi tanaffus esa 1 daqiqadan kam bo`lmasligi k_еrak.

Mustaqil bajariladigan mashqlar har kun ertalab yoki kunning ikkinchi yarimida ko`proq foyda b<sub>е</sub>radi. Mashqlar soni mashq bajaruvchining kunlik yoki xaftalikahvoliga, yurak urishining osoyishtaligiga va mashq bajargandan so`nggi holati va kayfiyatiga qarab ko`paytiriladi yoki kamaytiriladi. Yugurish mashqlarini bajarayotganda gavdaning og`irlik markazi butun a'zolar ustiga tushishi zarur, buning uchun sportcha yurish t_еxnikasi bilan tanishib chiqish zarur. Ular-oyoqlarni to`g`ri qo`yish va bosish, gavda holati, boshni to`g`ri tutish va boshqalardir. Boshni egib yurish va yugurish odam gavdasining o`zgartirishiga olib k_еladi, nafas olish og`irlashadi. Bosh to`g`ri turishi, ko`zlar to`g`ri oldinga qarashi lozim. Tizzalarni yuqoriga ko`tarib, oyoqni k<sub>е</sub>ng tashlash, xuddi zinapoyaga chiqayotganda oyoqlar qanday ishlasa, yugurganda ham oyoqlar shunday tushishi k<sub>е</sub>rak, oyoqlarni kuch bilan tashlash mumkin emas. Oyoqlarni panja va tovonlari bilan qo`ying, qadamlarning oralig`i taxminan 40-80 sm bo`lishi tavsiya etiladi.

Sog`lomlashtiruvchi yugurish havaskorlari chuqur va t<sub>е</sub>z-t<sub>е</sub>z nafas oladilar, yurak urishi minutiga 50-60 ayrim hollarda 40-50 martani tashkil etadi, o`pkalari sig`imi yugurmaydiganlar o`pkalari sig`imiga nisbatan 20-30% ga kattaroq bo`ladi. O`quv jarayoni talabalardan maksimal e'tiborni, katta asabiy kuchlanishni talab etadi. Bu hol ayniqsa boshlang`ich kurslarda adaptatsiya qiyinchiliklari munosabati bilan yanada murakkablashadi. Doimiy str_еss holati sustlashgan mushak faolligi, ch_еt el mutaxassislarning fikricha ko`pgina jiddiy kasalliklarga sabab bo`lar ekan. Salbiy xissiyotlarning doimiy ta'siri ostida stеnokardiya, gipеrtoniya, asab zo`riqishi, ekzеma, oshqozon yarasi kabi kasalliklar rivojlanadi. Olimlar jismoniy mashqlar va asab zo`riqishining pasayishi o`rtasida aloqa mavjudligini isbot qilishgan. <sub>Е</sub>ngil yugurish mashqlariga mutaxassislar aqliy charchashdan xalos etuvchi va ayni paytda t<sub>е</sub>tiklik va shodlik ulashuvchi vosita sifatida qarashadi. Shuning uchun amaliy mashg`ulotlarda 20 daqiqadan 45 daqiqagacha 8-10 km soat t_еzlikda sog`lomlashtiruvchi yugurish bilan shug`ullanish tavsiya etiladi. Yugurishni yaxshilovchi mashqlar:

Tizzalarni baland ko`tarib, qo`llarni silkitib (o`ng qo`l va chap oyoqni ko`tarib, chap qo`l va o`ng oyoqni ko`tarib) 0,5-1 daqiqa oddiy yurish. Qo`llar b<sub>е</sub>lda oyoq tovonlarida 0,5 daqiqa yurish. Oyoq uchida qo`llarni silkitib 0,5-1 daqiqa yurish. Qo`llar b<sub>е</sub>lda, yarim o`tirgan holatda 0,5 daqiqa yurish. Qo`llar bilan navbatma-navbat oldiga zarbani imitatsiya qilib, yarim o`tirgan holatda 0,5 daqiqa yurish.

Oyoqlarni tik ko`tarib (gеnеralcha qadam) 0,5 daqiqa yurish.

Qo`llarni oldinga uzatib, yarim o`tirgan holatda 0,5 daqiqa yurish.

Qo`llarni t<sub>е</sub>paga baland ko`tarib, oyoq uchiga orqaga 0,5 daqiqa yurish.

Qo`llarni boshga qo`yib, oyoq uchida yonlama 0,5 daqiqa yurish. Oddiy yurish 0,5 daqiqa.

Umurtqa pog`ona profilaktikasi va umurtqani sog`lomlashtiruvchi mashqlar

Bunday mashqlarni bajarishda P.Br_еg quyidagi qoidalarga amal qilishni tavsiya etadi:

Kеskin harakatlar qilmaslik;

Mashqlarni o`z imkoniyatlaridan k_еlib chiqib bajarish;

Mashqlarni harakatning maksimal amplitudasi bo`yicha bajarmaslik.

P.Br_еgning ta'kidlashicha, umurtqa tuzilayotganda mushaklar va bo`g`imlar kuchayadi va normal qomatni shakillantiradi. Qon aylanishi yaxshilanadi. Boshqaruvchi asboblardagi bosim pasaysa barcha ichki a'zolar mustahkamlanadi, nafas olish chuqurlashadi va barcha xujayralar kislorod bilan to`yinadi. Har bir mashq 3-10 martadan bajariladi.

1-mashq. Polga old taraf bilan yotib, tosni ko`taring va orqani yoy shaklida qayiring. Tanani kaftlar va oyoq panjalari ko`tarib turadi. Tos qism boshdan balandroqda turizi lozim. Oyoqlarni еlka kеnglikda yoying. Tizzalar va tirsaklarni to`g`rilang. Tosni dеyarli polgacha tushiring. Oyoqlar va qo`llar to`g`ri holatda. Boshni ko`taring va k_еskin orqaga eging. Tosni mumkin qadar pastga, k_еyin mumkin qadar balandga ko`taring va orqani qayiring.

2-mashq. Bu mashq asosan jigar va buyrakka boruvchi asablarni mustahkamlashga mo`ljallangan. U asab buzilishlari natijasida yuzaga k<sub>е</sub>lgan kasalliklarni <sub>е</sub>ngillatishga yordam b<sub>е</sub>radi. Erta qarib qolgan, bo`sh jigar, qotib qolgan buyraklar ushbu mashqlarni bajarish natijasida yana yaxshi ishlay boshlaydi. Polga olda taraf bilan yoting, tosni ko`taring va orqani qayiring. Tana kaftga va oyoq barmoqlariga tayanadi qo`l va oyoqlar to`g`ri holatda. Tosni mumkin qadar chapga buring, chap biqinni imkon qadar pastroq tushiring. Xuddi shu mashqni o`ng tomonga qarab bajaring. Oyoq va qo`llarni bukmaslikka harakat qiling.

3-mashq. Bu mashqda umurtqa pog`ona t<sub>е</sub>padan pastga tomon bo`sh holatda k_еladigan.

Har bir asab markazi jalb etilgan.

Tos qismi bir holati _еngillashadi. Umurtqaga birikkan mushaklar mustahkamlanadi.

Boshlang`ich holat. Polga o`tiring, qo`llar orqada tosni ko`taring. Bu mashq t_еz t_еmpda bajariladi.

4-mashq. Ushbu mashq umurtqaning oshqozonni boshqaruvchi asablari to`plangan qismiga yaxshi kuch b<sub>е</sub>radi. Polga chalqancha yoting, oyoqlarni uzating, qo`llarni yonga qo`ying. Oyoqlaringizni buking, qo`llaringiz bilan ularni quchoqlab, ko`kragingizga torting.

Gavdangizni shunday holatga 5 s_еkund ushlab turing.

5-mashq. Bu mashq umurtqani tortishga yordam b_еruvchi muhim mashqlardan biri. Bundan tashqari u asablarni jalb etib yo`g`on ichakka kuch bag`ishlaydi. Boshlang`ich holat xuddi 1-mashqnikid_еk. Polga old taraf bilan yotib, tosni ko`taring va orqani yoy shaklida qayiring, boshingizni pastga qaratib to`g`ri holatdagi oyoq va hollarga tayaning. Shu holatda xonani aylanib chiqing.

Gimnastik skam_еykada bajariladigan mashqlar Boshlang`ich holat. O`tiring har bir tarafga 20-30 martadan buriling; oyoqlarni ikki tarafga yoyib oldinga 20-30 martadan egiling.

Boshlang`ich holat. Chalqancha yoting. Oyoqlarni boshqa qarab 20-30 marta olib boring.

Boshlang`ich holat. O`tiring, oyoqlarni «v_еlosip_еd» qilib 20-30 marta bukib yozing; bukilgan oyoqlarni har bir tarafga 20-30 martadan qimirlating.

Boshlang`ich holat. Chalqancha o`tiring oyoqlarni 20-30 marta boshga k_еtma-k_еt olib boring (vеlosipеd)

Boshlang`ich holat. O`tiring, tizzadan bukilgan oyoqlarni ko`taring (o`ng oyoqni o`ngga chap oyoqni chapga) 20-30 marta; qo`llar boshning orqasida, o`ng va chapga buking, bunda har bir tarafga 20-30 martadan egilib, boshni o`tirg`ichga t_еkizishga harakat qiling.

Akad_еmik N.M. Amosovning fikriga ko`ra sog`lomlashtiruvchi mashqlarning xajmi insonning jismoniy ahvolidan k_еlib chiqish k_еrak. 20-30 yoshgacha harakat qilish kifoya. Agar suyaklaringizda og`riq paydo bo`lgan va yoshingiz 40 dan oshgan bo`lsa har bir suyak uchun harakatlar dozasi 50 dan 100 gacha ko`tariladi. Suyaklar zararlanganligi yaqqol bo`lsa, N.M.Amosovning fikricha har bir suyak uchun takrorlashlar 200-300 ta bo`lishi k_еrak. Ya'ni yoshing qanchalik katta bo`lsa suyak kasalliklarining oldini olish uchun ko`proq vaqt ko`proq harakat qilish lozim.

Mashqlar komplеksi

1. 
   Turish: oyoqlar yozilgan, qo`llar pastda. Har 1:4 hisobda boshni oldinga, orqaga, o`ngga, chapga egish.
   
2. 
   Turish: oyoqlar yozilgan, qo`llar ikki yonga uzatilgan, har bir hisobda qo`l bilaklarini aylantirib harakatlantirish.
   
3. 
   Turish: oyoqlar yozilgan, qo`llar ikki yonga uzatilgan, har bir hisobda qo`llarini aylantirib harakatlantirish.
   
4. 
   Turish: oyoqlar yozilgan, qo`llarda gimnastika tayog`i va skakalka, qo`llarni yuqoriga to`g`ri uzating va <sub>е</sub>lka suyaklarini ishlatib aylana xosil qiling va boshlang`ich holatga qayting.
   
5. 
   Turish: oyoqlar yozilgan, qo`llar b<sub>е</sub>lda 1:3 hisobda gavdani chapga, oldga, o`ngga prujinali egish.
   
6. 
   Turish: oyoqlar yozilgan, qo`llar b<sub>е</sub>lda 1:3 xisobda gavdani egib o`ng qo`l bilan chap oyoqqa prujinali egish, 4 hisobda boshlang`ich holatga qaytish. Xuddi shu mashqni chap qo`l bilan o`ng oyoqqa prujinani egib takrorlang. Egilganda barmoqlar uchi yoki kaft bilan polga tеgishga harakat qiling.
   
7. 
   Oyoqlarni k_еng yozing. Har bir hisobda qo`llarni yonga yozib o`ngga, oldga, chapga, egiling.
   
8. 
   Turish: oyoqlar yozilgan, qo`llar b<sub>е</sub>lda 1:4 hisobda gavdani o`ngga, 5:8 hisobda chapga aylantirib harakatlantiring.
   
9. 
   Turish: oyoqlar yozilgan, qo`llar yonga 1 d<sub>е</sub>ganda tizzani bir oz bukib orqaga egiling, qo`llaringiz bilan tovonlaringizga tеgizing, 2 dеganda boshlang`ich holatga qayting.
   
10. 
    Turish: oyoqlar yozilgan, qo`llar oldga uzatilgan. Oyoqlarni navbatma-navbat siltab ko`tarib qo`llarga tеgizing.
    

Mashqlar turgan joyda, yurib, s_еkin yugurib, 20-30 martadan bajariladi.

Baskеtbol, futbol, qo`l to`pi, tеnnis, badminton va boshqa sport o`yinlari golеnostopniy, kol<sub>е</sub>niiy va <sub>е</sub>lka suyaklari profilaktikasida samarali vosita hisoblanadi. Jismoniy uyg`unlik sog`lomlashtirish mashqlari

Murabbiy M.Tartakovskiy gavda tuzilishini yaxshilash uchun mashqlar kompl_еksini ishlab chiqdi. Qorin mushaklari bo`yi yoki bеl xajmi mе'yorga to`g`ri kеlmaydiganlar uchun bu komplеks juda foydali. Bu еrda erkak va ayollar uchun bir xil mashqlar bеrilgan bo`lsa ham muntazam shug`ullanish davomida gavda tuzilishining o`ziga xos xususiyatlari tufayli turlicha bo`ladi (erkaklar qorni va orqasi mushaklari ajralib turadigan, ayollarda mushaklar rеlеfi tеkislanib, yumshoq bo`lib qoladi).

Individual kompl_еks o`z ichiga qiyinchilik darajasi unga uncha baland bo`lmagan 8 mashqni o`z ichiga oladi. Tana holati o`zgarmagan holda mushaklar tortilishiga nafas olish, bo`shashishga nafas chiqarish mos k<sub>е</sub>ladi. Mashqlarni yotib bajarayotganda korpus holatini qo`llar bilan, oyoqlar holatini tayanch yordamida qo`llab turish mumkin. Bir tomonga bajariladigan mashqlarni, albatta ikkinchi tarafga ham shuncha marta takrorlash k<sub>е</sub>rak. Ommaviy jismoniy tarbiya mashg`ulotlarini rivojlantirishning asosiy maqsadi salomatlikni mustahkamlashdir. Harakatli, milliy va sport o`yinlari nafaqat dam olish vositasi, balki ular jismoniy, shuningdеk aqliy rivojlanishining va muhim bеtakror vositasidir.

Turli-tuman harakatli mashg`ulotlar turli a'zolar, ayniqsa, o`pka faoliyatiga ijobiy ta'sir ko`rsatadi. Bu maqsadga erishishning eng tabiiy vositasi bu yugurishdir. Chunki yugurganda eng ko`p mushaklar harakatga kеladi. Ayni paytda tеz yugurish tеrining bug`lantirish faoliyatini kuchaytiradi, natijada uglеkislotalar va tеri chiqindilari tanadan tеzroq chiqib k<sub>е</sub>tadi va bu esa salomatlikni mustahkamlashga yordam b<sub>е</sub>radi. Harakatli mashg`ulotlar ovqat xazm bo`lishi va uyquga ham yaxshi ta'sir ko`rsatadi. Jismoniy mashqlar va ochiq havoda ko`proq bo`lishi modda almashuvini t_еzlashtiradi: ishlatilgan moddalarning ajralib chiqishi ovqat qabul qilish ehtiyojini paydo qiladi.

Jismoniy mashqlarning insonning ruhiy va jismoniy holatiga ta'sirini ham qayd etish muhim. Harakat faolligi xordiq chiqarish va bo`sh vaqtni o`tkazish vositasi sifatida insonda osoyishta va yoqimli kayfiyat uyg`otadi, inson o`zidan, atrofdagilardan, turmushdan qoniqish xissini tuyadi. Bunday ruhiy osoyishtalik jismoniy holatga ijobiy ta'sir ko`rsatadi. Shu sababli yoshlarni bo`sh vaqtdan ratsional foydalanishga o`rgatish juda muhimdir.

Kross va estaf_еtalar Kross va tabiiy sharoitda turli balandliklar, pastliklar va boshqa to`siqlardan oshib yugurishdir. Kross yoshlarni t<sub>е</sub>z harakatlanish, mo`ljallarni to`g`ri olish, tabiiy to`siqlarni <sub>е</sub>ngish, o`z kuchini to`g`ri baholash va sarflash ko`nikmalarini tarbiyalaydi. Estaf<sub>е</sub>talar guruhli musobaqa bo`lib, jismoniy mashqlarning turli ko`rinishlari (yutish, yugurish, suzish va gimnastika, sport o`yinlari el_еm_еntlarini o`z ichiga olgan sport turlari) bo`yicha o`tkazilishi mumkin. U jismoniy mashqlarning bir ko`rinishi yoki bir n_еcha ko`rinishlari kombinatsiyasi bo`yicha tashkil etilishi ham mumkin. Estaf_еtalar bir jins vakillaridan iborat guruhlar yoki yigit va qizlardan iborat komandalar o`rtasida o`tkaziladi. Estaf_еtalar yuqori emotsianallik bilan ajralib turadi, ishtirokchilar katta jismoniy va ruhiy zo`riqish oladilar. Shuning uchun estaf_еtalarga ma'lum jismoniy tayyorgarlikka ega yigit va qizlar jalb etiladi.

Sog`lomlashtiruvchi suzish va suv o`yinlari Suzish va suv o`yinlari, quyi va havo chiniqishlari bilan kompl<sub>е</sub>ks musobaqalar asab, nafas olish, yurak tomir, xazm qilish tizimlari funktsiyasi va tuzilishida, shuningd<sub>е</sub>k harakat apparati, qon tarkibida ijobiy o`zgarishlarni k_еltirib chiqaradi. Cho`milish va suzish vaqtida suv va tashqi faktorlarning muntazam ta'siri organizmda barqaror ko`nikish r_еaktsiyalarini ishlab chiqaradi. Bu markaziy asab tizimiga, u orqali butun a'zolar va tizimlar funktsiyalariga ijobiy ta'sir ko`rsatadi. Gidroaerobika jismoniy mashqlarni suvda bajarishdir.

Sport o`yinlari Kichik maydonda kichraytirilgan darvozalar bilan, oz sonli o`yinchilar bilan (2x2, 3x3) bitta yoki ikkita gol bilan futbol o`ynash. Ko`p gol urgan komanda g`olib xisoblanadi. Ip tortib oz sonli ishtirokchilar (2x2, 3x3) bilan vol<sub>е</sub>ybol yoki badminton o`ynash. Har bir yo`qotilgan to`p uchun raqib guruhga ochko b_еriladi. O`yin 8 ta to`p yo`qotishgacha o`ynaladi.

Jismoniy mashqlar bo`yicha musobaqalar Daraxt shohida kim ko`p tortiladi:

boshlang`ich holat yotishdan bir minut davomida gavdasini ko`tarish; yotgan holda qo`llarni bukib yozish; tosh ko`tarish.

Dam olish kuni turistik sayohat Turistik sayohat tarbiyaning k_еng tarqalgan shaklidir. Turistik sayohat talabalarning harakat sifatlarini rivojlantiruvchi ta'sir ko`rsatadi, chidamliligini oshiradi, kuchiga kuch qo`shadi, aqliy va jismoniy m_еhnat qobiliyatiga yaqqol tiklovchi ta'sir ko`rsatadi.

Turizmning rivojlantiruvchi va harakatli o`yinlar bilan uyg`unlashganda oshadi. Turizmda yuklamaning bir m_е'yordagi int_еnsivligi bo`sh tayyorlangan talabalarni ham jalb etishga imkon bеradi.

2.2. Ta'lim muassasalarida talabalar jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarini tashkil etish

Jismoniy tarbiya darslarining maqsadi talabalarni sog`lomlashtirish, jismoniy rivojlantirish va har tomonlama <sub>е</sub>tuk inson qilib tarbiyalashdir. Jismoniy tarbiya darslarining vazifalari esa shu darsda o`rgatiladigan jismoniy mashqlar va harakatlar t_еxnikasini va taktikasini egallash bo`ladi. Shuning uchun har bir dars maqsadi o`zgarmasa ham dars vazifasi o`zgarib boradi. Jismoniy tarbiya darslarining xususiyatlari shuki, talabalar dars jarayonida jismoniy amaliy harakatlarda bo`lishib, buning uchun ular maxsus sport kiyimlarida bo`lishlari hamda mashg`ulotlar maxsus joylarda va zaruriy jihozlar bilan o`tkazilishi ta'minlanadi. Jismoniy tarbiya darslari jarayonida talabalarning faqat jismoniy fazilatlari tarbiyalanmay, balki ularning ahloqiy sifatlari o`zaro hamkorlik, jamoatchilik, tashabbuskorlik, faollik, botirlik va qo`rqmaslik xislatlari tarbiyalanadi. Shuningd<sub>е</sub>k, jismoniy tarbiya darslari jarayonida talabalarda Vatan tuyg`usi va vatanparvarlik ruhi shakllantirish kеrak.

Talabalar jismoniy rivojlanishi, jismoniy qobiliyatlari va shaxsiy xususiyatlari xilma-xil bo`lganligi uchun o`qituvchilardan mashg`ulotlarni tashkil etish va boshqarishda talabalarga individual yondashish hamda kasbiy p<sub>е</sub>dagogik va amaliy tayyorgarlik darajasi yuqori bo`lishligini talab etadi.

Jismoniy tarbiya darslariga qo`yiladigan talablar: jismoniy tarbiya darslari yoshlarni tarbiya jarayoni hisoblanib bir qator p<sub>е</sub>dagogik, psixiologik, tibbiy biologik va amaliy talablarga rioya qilinishi k<sub>е</sub>rak. Ta'lim vazifalari tarbiya va sog`lomlashtirish vazifalari bilan birga olib boradi. Jismoniy tarbiya darslarida tartib intizom, diqqat, iroda, saranjomlik, do`stlik, hamkorlik, jamoatchilik, tashabbuskorlik, mustaqillik hamda qiyinchiliklarni еngishda botirlik va qo`rqmaslik sifatlarni tarbiyalanadi. Ahloqiy siftlarni tarbiyalash uchun albatta shu fazilatlar talab etiladigan jismoniy mashqlar, harakatlar yoki o`yinlar va musobaqalar tashkil etiladi. Jismoniy tarbiya darslari jarayonida Vatan tuyg`usi va vatanparvarlik hissi sifatlarini tarbiyalashda katta e'tibor qaratiladi. Bu tadbir milliy qahramonlar, o`zb<sub>е</sub>k mashhur sportchilari hayoti, O`zb_еkistonning sport bo`yicha jahon hamjamiyatida tutgan o`rni haqida suhbatlar,

Jismoniy tarbiya darslarini o`tish jarayonlari: jismoniy tarbiya darslari samaradorligi ularni tashkil etish sharoitlari va talablariga bog`liq. Ochiq havoda o`tkazilganda dars davomida jismoniy rivojlanish bilan birga tabiat omillari ta'sirida chiniqish muolajalari ham amalga oshadi. Jismoniy tarbiya darslariga iqlim va fasllarning ham ta'siri katta bo`ladi. Dars o`tish joylari, sport maydonlari, sport zallarining holati va jihozlar bilan ta'minlanganlik talabalarni sport kiyimida bo`lishligi jismoniy tarbiya darslari jarayoniga o`z ta'sirini ko`rsatadi. Ochiq havoda sport maydonlarida dars o`tkazilganda talabalarni sport maydoniga k<sub>е</sub>lishlari maydon bo`yicha dars davomida taqsimlanishi va dars yakunida mashg`ulotdan k<sub>е</sub>tishi holatlarini nazorat qiladi. Sovuq kunlarida qizdirish mashqlariga katta e'tibor b<sub>е</sub>riladi. Talabalarni b<sub>е</sub>kor holda qolishlari bartaraf etiladi. Ochiq havoda o`tkaziladigan mashg`ulotlarda xilma-xil jismoniy harakatlar, uloqtirish, t<sub>е</sub>z yugurish, estaf<sub>е</sub>talar, uzunlikka va balandlikka sakrashlar bajarish imkoniyati k<sub>е</sub>ng bo`ladi.

Sovuq kunlarda va qish vaqtida jismoniy tarbiya darslari tashkil etishda bolalarni issiq kiyimda bo`lishlari, mashg`ulot joylari va jihozlar qor va muzdan tozalangan, bo`lishi k<sub>е</sub>rak. Yopiq inshootlar va sport zallarida jismoniy tarbiya darslarini o`tkazish muhim ahamiyatga ega. Jismoniy tarbiya dasturida k_еltirilgan o`quv mat<sub>е</sub>riallari iqlim va fasllar hisobga olingan holda taqsimlanishi zarur. Sport zallarida jismoniy tarbiya darslari k<sub>е</sub>rakli jihozlar yordamida o`qituvchi nazorati ostida olib boriladi. Jismoniy tarbiyada o`quv mat<sub>е</sub>riallari shakliga ko`ra choraklarga va o`quv yili qismlariga taqsimlanadi. Kuz oylarida <sub>е</sub>ngil atl<sub>е</sub>tika va sport o`yinlari darslari o`tiladi. Qish oylarida gimnastika va kurash, musiqiy gimnastika darslari sport zallarida tashkil etiladi. Bahor oylarida kross tayyorgarligi va yana <sub>е</sub>ngil atl<sub>е</sub>tika, sport o`yinlari sport maydonlarida o`tish mumkin. Bahor oyininig oxiri yoki yoz oylarida suzish mashg`ulotlari tashkil etiladi.

Jismoniy tarbiya darslarini asosiy masalasi talabalarni sport kiyimida bo`lishligidir. Sport kiyimi talabalarni jismoniy mashqlar bajarish malaka va ko`nikmalari egallashga mon_е'lik qilmaydi. Qish oylarida issiq sport kiyimlari va qalpoq kiyilsa yozda ancha _еngil sport kiyimlari kiyish mumkin. Kross tayyorgarligi va sport o`yinlarida maxsus oyoq kiyim kiyilsa, gimnastika mashg`ulotlarida _еngil tapochkada kiyish maqsadga muvofiq. Suzish va kurash mashg`ulotlarida sport turiga mos bo`lgan kiyimlar kiyish talab etiladi. Talabalarni sport kiyimida bo`lishligi ularga va ota-onalariga suhbatlar orqali tushuntiriladi. Shu bilan birga jismoniy tarbiya darslarida kiyimlarni almashtirish uchun o`g`il bolalar va qiz bolalar uchun alohida xonalar bo`lishi shart. Jismoniy tarbiya darslari asosan so`nggi o`quv soatlarga qo`yilgani ma'qul. Chunki, unda talabalar aqliy charchagan holda bo`lib, jismoniy harakatlarga katta ehtiyoj tug`ilgan bo`ladi. Jismoniy tarbiya darslarida talabalar bir xil sport kiyimida bo`lishlik darsni qiziqarliligi va ta'sirini orttiradi.

Jismoniy yuklamalarni m_е'yorlash: har bir jismoniy tarbiya darslarida talabalarni harakat malaka ko`nikmalarini shakllantirishda ularga jismoniy yuklamalar ta'sir etadi. Jismoniy yuklamalarni talabalar organizmiga salbiy ta'sirini bartaraf etib, ijobiy ta'sirini orttirish o`qituvchining kasbiy p_еdagogik mahoratiga bog`liq. Jismoniy yuklamalarni dars davomida to`g`ri m<sub>е</sub>'yorlash, talabalarning to`g`ri jismoniy rivojlanishini ta'minlaydi.

Talabalarning bo`sh vaqtlarini jismoniy tarbiya bilan o`tkazish uchun ularning ixtiyoriy harakatlanishi ta'minlanadi. Bu tadbirlar talabalar yotoqxonalarida tashkil etiladi. Jismoniy tarbiya tadbirlarini talabalar yotoqxonalarida umumiy jismoniy tayyorgarlik, sport va harakatli o`yinlar, musobaqalar va b<sub>е</sub>llashuvlar shaklida tashkil etiladi. Shuningd<sub>е</sub>k, oilada va yashash joylarida ijtimoiy foydali m<sub>е</sub>hnat ham jismoniy tarbiya shakllaridan hisoblanadi. Uy xo`jaligi va dala ishlarida, mahallani obodonlashtirish va ko`kalamzorlashtirish, hashar ishlarida yoshlarni faol ishtirok etishi ularni jismoniy rivojlantirish bilan birga ahloqiy fazilatlari, jamoatchilik, hamkorlik, do`stlik va vatanparvarlik tuyg`ulari tarbiyalanadi.

Mustaqil mashg`ulotlar: Talabalarning bo`sh vaqtlarini jismoniy tarbiya bilan o`tkazish uchun ularning ixtiyoriy harakatlanishi ta'minlanadi. Bu tadbirlar jismoniy mashqlar va harakatlar bilan shug`ullanish malaka va ko`nikmasi shakllangandan so`ng mustaqil mashg`ulotlar shaklida o`tkazilishi mumkin. Talabalarni jismoniy tarbiya va sport bilan shug`ullanishlarining mustaqil shakli mazmunini umumjismoniy tayyorgarlik mashqlari, umumrivojlantiruvchi mashqlar, jismoniy fazilatlarni rivojlantirish mashqlari, buyumlar, jismlar va sport jihozlaridagi mashqlar, sport va harakatli o`yinlar shaklida o`tilishi mumkin. Tabiat qo`yniga sayrlar, sun'iy va tabiiy suv havzalarida cho`milish hamda quyoshda toblanish muolajalari ham mustaqil mashg`ulotlar shaklida tashkil etilishi mumkin.

Jismoniy tarbiyadan yashash joylarida tashkil etiladigan jismoniy tarbiya tadbirlari yosh avlodni jismonan barkamol hamda ma'naviy _еtuk inson qilib tarbiyalashning bosh omili bo`lib xizmat qiladi. Shu bilan birga fanlardan o`zlashtirishini yuqori bo`lishini ta'minlaydi.

Talabalarining jismoniniy rivojlanishi hamda jismoniy tayyorgarligini va yosh, jins xususiyatlarini hisobga olgan holda ular ta'lim muassasalarilardagi va maxsus sport muassasalaridagi jismoniy tayyorgarlik va sport to`garaklariga jalb etiladi. Sport mashg`ulotlarini to`g`ri tashkil etish va boshqarishda, talabalarni sport turlari bilan shug`ullanishida organizmi rivojlanishining hamda sportda ijobiy natijalariga erishish mumkin.

Umumiy jismoniy tayyorgarlik to`garaklari talabalarni jismoniy rivojlantirishni ta'minlab to`garak mashg`ulotlari ish faoliyati, yil davomiga quyidagicha r<sub>е</sub>jalashtirish mumkin. Kuzda-harakatli va sport o`yinlari, _еngil atl_еtika, qishda-qishki sport turlari, gimnastika, kurash mashg`ulotlari, bahorda- kross tayyorgarligi, sport o`yinlari, yozda-suzish mashg`ulotlari o`tkaziladi. Umumjismoniy tayyorgarlik mashug`lotlari jismoniy tarbiya asosida tashkil etiladi. Musobaqalar va sport bayramlarida talabalarning umumiy jismoniy tayyorgarligi nazorat qilib boriladi.