Mutloq va nisbiy miqdorlar

Nisbiy miqdorlar turlari va ularni hisoblash usullari

Ijtimoiy-iktisodiy xodisalarni bilish va urganishda absolyut mikdorlar muxim kurol vazifasini utasada. Ammo ular bilan cheklanib kolish mumkin emas. Ikkita takkoslama statistik mikdorni bulish natijasida olingan umumlashtiruvchi mikdorga nisbiy mikdorlar deb ataladi. Nisbiy mikdorlar koeffitsientlarda, foizda, promelleda, prodetsimellada ifodalanadi.

Nisbiy mikdorlar xisoblanayotganda takkoslash bazasi (maxraj) kilib xar xil mikdorlar kabul kilinishi mumkin. Jumladan, bazis mikdor sifatida davlat buyurtmasi, utgan davr mikdori (xajmi) urganilayotgan xodisa yigindisiga, boshka mintaka kursatgan yoki kandaydir boshka xodisalar kursatkichlar olinishi mumkin. Shunga karab nisbiy mikdorlar kuyidagi asosiy guruxlarga bulinadi:

1. 
   Reja topshirigining nisbiy mikdori
   
2. 
   Buyurtma (shartnoma) bajarilishi nisbiy mikdori
   
3. 
   Dinamik nisbiy mikdorlari
   
4. 
   Tuzilmaviy nisbiy mikdorlar
   
5. 
   Koordinatsiya nisbiy mikdorlari
   
6. 
   Intensiv nisbiy mikdorlar
   
7. 
   Ob’ektlararo va xududiy takkoslash nisbiy mikdorlari.
   

1. 
   Reja topshirigi nisbiy mikdori rejalashtirilayotgan davr kursatkichi avvalgi yilning xakikiy kursatkichiga nisbatan kanday uzgarishi lozimligini kursatadi va kuyidagicha xisoblanadi:
   

Drt x 100
RTnm q ------------------
Do
Bu erda: RTnm – reja topshirigi nisbiy mikdori
Drt – joriy davr uchun reja topshirigi
Do – bazis davrda xakikiy bajarilgan kursatkich
Uzbekistonda xalk iste’moli mollarini ishlab chikarish.
(chakana baxolarda, mlrd. sum)

	1989		1990
Ishlab chikarilgan iste’mol mollari xajmi	Reja d	Xakikiy d	Reja d
	11.2	10.5	12.1
Shu jumladan: ozik-ovkat maxsulotlari	4.8	4.1	5.1
Noozikovkat maxsulotlari	6.4	6.4	7

1-jadvaldan 1990 yilda jami ishlab chikarilishi lozim bulgan

1. 
   iste’mol mollari
   

12.1 x 100

RT_nm q ------------------ q 115.2 %
10 x 5

shu jumladan:

a) ozik-ovkat maxsulotlari

52.1 x 100

RT_nm q ------------------ q 124.4 %
4.1
b) noozikovkat maxsulotlari

7 x 100
RT_nm q------------------ q 109.4 %

6.4

Demak, 1990 yilda Uzbekistonda jami iste’mol mollari 1989 yil darajasiga nisbatan 15,2 foizga. Ozik-ovkat maxsulotlari 24.4 foizga, noozikovkat maxsulotlari esa 9.4 foizga kushimcha usishi kuzda tutilgan.

Buyurtma (shartnoma) bajarilishi nisbiy mikdori muayyan davr ichida shartnomadagi topshiriklarning kay darajada bajarilganligini bildiradi. Buning uchun xakikiy bajarilgan kursatkich buyurtmadagi kursatkich bilan takkoslanadi.
D₁ x 100
BB_nm q ----------------
D_bt
Bu erda BB_nm – buyurtma bajarilishining nisbiy mikdori
D₁ – joriy davrda xakikiy bajarilgan daraja
D_bt- buyurtmadagi topshirik darajasi
1-jadval uchun 1989 yilda belgilangan reja (korxonalar bilan shartnoma) kay darajada bajarilganligini xisoblaymiz.

1. 
   Jami iste’mol mollari buyicha
   

10.5 x 100

BB_nm q ---------------- q 93.7 %
11.2

shu jumladan:

a) ozik-ovkat maxsulotlari buyicha

4.1 x 100

BB_nm q ---------------- q 85.4 %
4.8
b) noozikovkat maxsulotlari

6.4 x 100

BB_nm q ---------------- q 100 %
100

Demak, 1989 yilda rejalashtirilgan iste’mol mollari 6,3 foizga bajarilmagan.

Ayniksa, axvolining jiddiyligi, tangligi ozik-ovkat maxsulotlari ishlab chikarish buyicha kurinib turibdi. Bu erda rejalashtirilganga nisbatan 15 foizga yakin maxsulot ishlab chikarilmagan.
Dinamika nisbiy mikdorlari bir xil turdagi xodisa va jarayonlarning bir xil vakt buyicha uzgarishini bildiradi. Ular joriy davr kursatkichlarini bazis davr kursatkichlariga bulish yuli bilan aniklanadi. Bu xolda uni bazisli dinamik nisbiy mikdori deyiladi. Agar davrlar soni 3 va undan ortik bulsa, u xolda xar bir keyingi davr darajasini undan avvalgi davr darajasiga takkoslash yuli bilan aniklanadi. Bunga esa zanjirsimon dinamika nisbiy mikdori deyiladi.
D_i x 100
1. D^b_nb q --------- -----
D₀

D_i x 100

2. D³ _nm q---------------
D _i-1
Bu erda:
D^b_{nb –} bazisli usulda xisoblangan dinamika n.m.
D³ _nm – zanjirsimon usulda xisoblangan d.n.m.
D_i – davr darajasi
D _i-1 – xar bir keyingi davrdan avvalgi davr darajasi
D₀ – bazis davr darajasi

Tuzilmaviy nisbiy mikdorlar deganda tuplamdagi ayrim guruxlarning shu tuplamning umumiy yigindisi bulgan nisbati tushuniladi.

n
T_nm q ----------- x 100
∑ⁿ

bu erda:
T_nm – tuzilmaviy nisbiy mikdorlar

n-tuplamdagi ayrim guruxlar (bulaklar)
∑ⁿ-tuplam yigindisi

Koordinatsiya nisbiy mikdorlari deyilganda tuplamdagi guruxlar (bulaklar)ning bir-biriga bulgan nisbati tushuniladi. Ular tuzilmaviy nisbiy mikdorlarni tularok xarakterlash, shuningdek tuplam birliklar urtasidagi zaruriy nisbatlarni nazorat kilish uchun keng kullaniladi.

Intensiv nisbiy mikdorlar xodisa va jarayonlarni tarkalish zichligini, uchrashish tezligini tavsiflaydi. Bunday mikdorlar bir-biri bilan boglangan turli xildagi xodisalarni takkoslash natijasida olinadi.
Statistika turli tuman intensiv nisbiy mikdorlar kullaniladi. Jumladan, axolining turmush darajasini bildiruvchi kursatkichlar, axoli jon boshiga tugri kelgan milliy daromad, 100 kishiga tugri kelgan oliy ma’lumotlilar soni, 1 ga erga solingan ugit va xokazo.
Ob’ektlararo va xududiy takkoslash nisbiy mikdorlari turli ob’ekt va mintakaga mansub bulgan xar bir kursatkichning nisbatini bildiradi. Ular koeffitsientlarda yoki foizlarda xisoblanadi va bir mintakaning tegishli kursatkichi ikkinchisiga nisbatan necha marta (foiz) kup yoki ozligini kursatadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:

1.