Mutloq va nisbiy miqdorlar

Mutloq va nisbiy miqdorlar

Reja:

1. 
   Umumiy tushunchalar.
   
2. 
   Mutloq miqdorlar turlari.
   
3. 
   Nisbiy miqdorlar turlari va ularni hisoblash usullari.
   

Umumiy tushunchalar
Statistik kuzatish, svodkalash va guruxlash amalga oshirilgandan sung urganilayotgan xodisa va jarayonlarning xajmini, mikdorini, darajasini ta’riflovchi kator kursatkichlarga ega bulamiz. Bunday kursatkichlar boshlangich xisob ma’lumotlari asosida umumlashtirilgan va kayta ishlangan mikdorlar bulib. Absolyut, nisbiy va urtacha kurinishda buladi.
Statistik kuzatish natijasida dastlab absolyut sonlar olinadi, sungra shu sonlar asosida nisbiy va urtacha mikdorlar xisoblab chikiladi. Absolyut mikdorlar kuzatilayotganda mikdor birliklarini kushish yoki ayirish yuli bilan aniklanadi. Xisoblash asosan sanash va ulchash usulida amalga oshiriladi.
Borlikni, ijtimoiy xayotni absolyut va nisbiy mikdorlarsiz tasavvur kilish mumkin emas. Chunki xar kanday vokea xususida suz yuritmaylik. Unda albatta sifat va mikdor ulchovi mezon rolini uynaydi.
Mutloq miqdorlar turlari
Ifodalanishiga karab mutlok mikdorlar yakka va umumiy mikdorlarga bulinadi. Yakka mutlok mikdorlar statistik kuzatish natijasidan olinib, boshlangich xisob va kuzatish xujjatlarida kayd kilinadi. Bunday mikdorlar kuzatilayotgan tuplamning aloxida birliklarini tasvirlaydi va statistik tekshirish uchun manbaa bulib xisoblanadi. Guruxdagi xar bir talaba davlat xujaligidagi ayrim ekin maydoni, zavoddagi xar bir ishchining olayotgan ish xaki va xokazolar yakka absolyut mikdorga misol bula oladi. Ular svodkalash va guruxlash uchun manbagina bulmasdan ilgor tajribalarni ommalashtirishda ijobiy va salbiy vokealarni yoritishda keng kullaniladi.
Umumiy mutlok mikdorlar deyilganda kuzatilayotgan xar bir birlikning emas, balki uning yigindisini tavsiflovchi mikdorlar tushuniladi. Ular boshlangich statistik kuzatish materiallarini svodkalash natijasida olinadi. Bunday absolyut mikdorlarga guruxdagi yoki institutdagi jami talabalar soni, davlat xujaligidagi xamma ekinlar maydoni, zavoddagi barcha ishchilarning ish xaki fondi misol bula oladi. Demak, absolyut mikdorlar moxiyati jixatidan bir xil bulgan yakka absolyut mikdorlarning yigindisidir. Buni kuyidagicha yozish mumkin:
A_um q a₁Qa₂Q…. Qa_{n q} ∑a

Bu erda: A_um – umumiy absolyut mikdor

a₁Qa₂Q…. Qa_n – kuzatilayotgan tplam birliklari, yakka absolyut mikdorlar.
∑a – tuplam birliklarining yigindisi.
Umumiy absolyut mikdorlar xodisa jarayonlarining umumiy sonini, xajmini, kiymatini uzida aks ettirib. Muayyan olingan xujalik, tarmok, viloyat, respublika mavkeini, imkoniyatini tavsiflaydi. Absolyut mikdorlar naturada, shartli naturada, pul va kompleks ulchov birliklarida ifodalanishi mumkin. Natura ulchov birligi deyilganda urganilayotgan xodisaning ichki xususiyatini ifodalovchi ogirlik, uzunlik, xajm va boshka birliklar tushaniladi. Masalan, ishlab chikarilgan kumir tonnada, axoli soni kishida, ekin maydoni gektarda, bosib utilgan yul kilometrlarda ifodalanadi.
Ba’zi murakkab xodisalarni ikkita va undan ortik ulchov birliklarining uzaro birikmasi bilan tavsiflashga tugri keladi. Masalan, yuk transportining bajargan ishi tonna-kilometr, ish vakti kishi-soat, iste’mol kilingan elektr energiyasi kilovatt soat va xokazolarda ifodalanadi.
Shunday kilib, murakkab xodisalarni ifodalovchi ikki va undan ortik ulchov birliklarining uzaro birikmasi statistikada kompleks ulchov birliklari deyiladi.
Shuni xam kayd kilish kerakki, natura ulchov birliklari ayrim xodisalarning iste’mol xususiyatlarini tula xisobga olmaydi. Masalan traktorlarni olaylik. Ularning sonini donada aniklash mumkin. Ammo ayrim olingan traktorlar turlicha kuvvatga ya’ni turlicha iste’mol kiymatiga ega. Shunday ekan, ular tugridan-tugri donada sanab, umumiy sonini aniklash mumkin emas. Aks xolda ular iste’mol kiymatini xisobga olmagan bulamiz. Natijada traktor bilan ta’minlanish va undan foydalanish xakida notugri ma’lumotlarga ega bulish mumkin. Bu soxada anik tasavvur xosil kilish uchun traktorlarni shartli natura birliklarida xisoblash kerak. Buning uchun maxsus shartli birlik olingan shartli traktorga keltirish koeffitsientlaridan foydalaniladi.
Shartli natural ulchov birligi deyilganda bir xil turdagi iste’mol kiymatiga ega bulgan xodisalarni bir xil birlikka keltiruvchi ulchov birliklari tushuniladi. Masalan, statistika va rivojlantirish amaliyotida traktorlar etalon traktorlarda, 4 ukli yuk vagonlari ikki uklikka, sovunlar 40% li yoglilik darajasiga aylantirilgan xolda ifodalanadi.