N. A. Egamberdieva

5-§. 0 ‘zbekistonda so‘nggi bronza va ilk temir davri
S o'nggi bronza va ilk tem ir davriga kelib 0 ‘zbekistonning barcha 
hududlarida o ‘troq dehqonchilik madaniyati shakllandi. Zarafshon va 
Q ashqadaryo hududida Sug‘diyona, Amudaryoning quyi oqimida 
Xorazm, Sirdaryoning yuqori havzasida qadimgi Farg‘ona v a uning 
o‘rta oqim ida C hoch dehqonchilik madaniyatlari markazlari shakllandi.
A m udaryo v a Zarafshon havzalarida tarkib topgan har bir 
dehqonchilik voxalarining o ‘troq aholisi Avestoda Baxdi, Gava 
So‘g‘uda, X varizam , Sirdaryo xavzalarida shakllangan dehqonchilik 
o ‘lkalarini esa C hoch va Fraganik nomlari bilan eslatib o ‘tiladi.
M ehnat qurollari ishlab chiqarishda temirning kashf etilishi o ‘sha 
davr ijtim oiy-iqtisodiy hayotida tub o‘zgarishlam ing asosi boMdi.
Tem irdan 
foydalanish 
natijasida 
jamiyatning 
social-iqtisodiy 
hayotida katta o ‘zgarishlar bo‘ldi. Ikkinchi yirik mehnat taqsim oti sodir 
boMdi. D ehqonchilikdan hunarmandchilik ajralib chiqdi. Bu o ‘z 
navbatida m ehnat unumdorligining oshishiga, tovar ayirboshlashning 
jonlanishiga, xususiy mulkning rivojlanishiga, davlatning mustah- 
kam lanishiga sabab boMdi. Tem ir davri boshlarida Osiyo va Evropaning 
hamma 
jo y larid a 
mustaxkam 
istehkomlar 
qurilgan, 
shaharlar 
rivojlangan.
Umuman, odam lar temir bilan eneolit davridayoq tanish bo‘lganlar, 
lekin uning am aliy ahamiyatini bilmaganlar. Tabiatda so f temir, faqat 
m eteoritlarda uchraydi. Osmondan tushgan buyum esa, ibtidoiy odam lar 
uchun m uqaddas buyum sanalgan. Temirdan ishlangan taqinchoqlar, 
m unchoqlar 
qadim gi 
Sharqda 
iste'qomat 
qilgan 
qabilalarning 
qabrlaridan topilgan. Temir to mil.av. 1 ming yillikgacha aholi uchun 
noyob zeb-ziynat buyumlari yasash uchun material sifatida ishlatib 
kelingan. M il.av. XIV asrlarga oid Misr, Mesopotomiya va Egey dengizi 
atrofida tem irdan ishlangan buyumlar uchraydi. Bunday buyumlar 
Italiyada m il.a w . XII asrda, Germaniya, Skandinaviya va Rossiya 
hududlarida X asrlarda paydo boMgan.
Tem irning om m aviy ravishda qoMlanilishi esa, mil.av. IX asrga 
to ‘g ‘ri keladi. 0 ‘rta Osiyo 
hududida 
ilk temir buyumlari mil.av. 
VIII asrlarga oiddir.
Tem ir tabiatda ruda holida juda ko‘p uchraydi, deyarli ibtidoiy 
qabilalar yashagan barcha hududlarda mavjud boMgan. Lekin qalay va 
mis ayrim hududlardagina mavjud boMib, bu qabilalarga o‘zlariga etarli 
xom -ashyo olishda qiyinchiliklarni tug'dirgan.

---

Bronzaga ishlov berish, temirga ishlov berishdan ko‘ra, ibtidoiy 
odam uchun oson kechgan, chunki bronza 700-800 S da, mis 1084 S da 
erigan, temir 
esa 1530 S da erigan. Shu sabab 
dastlab temirni 
eritmasdan ishlov berganlar va u sarg‘ish va b o ‘sh metall shaklida 
bolgan. Ibtidoiy davrda rudadan temirni ajratib olish jarayonining kashf 
etilishi, eng buyuk kashfiyot boMgan. Bu kashfiyot asosida esa temir 
rudasiga 
dam berish usuli 
yotadi. Dam berish usulidan ba’zi joylarda 
so‘nggi bronza davridan foydalanib kelingan. D am berishda bosqonli 
q o ‘radan foydalanilgan.
Rudadan tem ir ajratadigan 
bosqonli qo‘ra
toshdan yasalgan va loy 
bilan suvalgan qozonsimon o‘choq boMgan. 0 ‘choq b a’zan guvaladan 
yasalgan. Dam berish uchun uning ikki tom onida kichikroq teshik 
ochilgan. Bu teshiklarga naycha o‘matilgan, naychalarga esa teri 
damlarga biriktirilgan dastani bosib dam berilgan. Q o ‘raga temir va ruda 
taxlangan. Unga faqat pista ko'm ir yoqilgan va k o ‘pincha botqoq rudasi 
ishlatilgan. Tiklangan tem ir zarralari pishib, s o f tem ir boMaklari hosil 
boMgan. Rudadagi boshqa aralashmalar toshqolga chiqqan. Temir 
boMaklari bolta bilan urilib jipslashtirilgan va kerakli shakl berilgan. 
Bolta bronza davrida toshdan yasalgan boMsa, tem ir davriga kelib u 
temirdan ishlangan.
Rudadan temir olish usulida so f temirning k o ‘pi toshqolga chiqib 
ketgan. Bu jarayon kam maxsul boMganligi sababli odam lar o ‘rta asr 
oxirlarida cho‘yandan temir olish usuliga o‘tganlar.
Temirchilar o‘zlarining ishlash uslublarini odam lardan sir tutganlar 
va ustaxonalarini axoli yashaydigan joylardan uzoqroqda qurib, unga 
hech kimni kiritishmaganlar. Shu sabab odam lar orasida temirchilar 
haqida turli xil tushunchalar paydo boMgan. 
Ulam ing ko‘plari 
iloxiylashtirilgan va har bir xalqda o ‘zining temirchi xudolari 
shakllangan. Masalan, yunonlarda Gefest, rim da Vulkan, nemislarda 
Vi land, ruslarda Svarog, o ‘rta osiyoliklarda Dovud hisoblanib, odamlar 
ularning sharafiga turli marosimlar oMkazgan va sigMnishganlar.
Temir qurollarga o ‘tish ko‘pchilik mamlakatlarda uzil-kesil dehqon- 
chilikka o'tish uchun zarur sharoit yaratib 
bergan. 
Evropada 
o ‘rmonzorlarda ekin maydonlami kengaytirish imkonini bergan. Erlarga 
ishlov berish sifatini oshirgan. Unda so‘qa va omochdan keng 
foydalanilgan. So‘qa yordamida erlar chuqur va sifatli haydalgan. 
Omoch yordamida esa, egatlar xosil qilingan va toshloq, qattiq erlarga 
ishlov berish oson boMgan. Temir so‘qa tishlar m il.av. VIII asrlarga oid 
Osur podsholari saroyidan topilgan. Boshqa jo y lard a esa, ilk temir

---

davrida y o g ‘ochdan yasalgan omoch va so‘qalarga tem ir tish 
kiydirilgan.
Ilk tem ir davrida ko‘pgina yangi mehnat qurollari yaratilgan. Egov 
pay do bo‘lgan, uning kesiklari bir qator bo‘lib, hozirgi egovlarga 
o ‘xshash boMgan. Egov skanja bilan birgalikda ishlatilgan. Q u lf va 
kalitlar paydo boMgan. Ular egovlab yasalgan. Ilgarigi davrlarda k u lf va 
kalitlar qadim gi Sharqda boMib, u yog‘ochdan ishlangan.
Ilk tem ir davrida tem ir o ‘roq randalar chaqmoqtosh o‘roq randalam i 
siqib chiqargan. Tem ir o ‘roq randa yoysimon o‘tkir yupqa temirdan 
iborat boMib, ikki uchiga dasta o‘matilgan. U g‘oMa po‘stini shilish va 
yog‘och randalash uchun ishlatilgan.
Harbiy qurol aslahalarning asosiy turlari: qilich, xanjar, nayza, 
cho‘qmor, ja n g boltalari bronza davridayoq ishlatilgan boMsada, tem ir 
davriga kelib, uning faqat metalli o'zgargan. Bu davrda yoy o‘qlarini 
yasashda tem ir kam ishlatilgan, asosan bronzadan ishlangan.
Oddiy tem ir harbiy va mehnat qurollari uchun yumshoqlik qilgan. 
Yunon tarixshunosi Polibiy mil.av. Ill asrda galliyalik jangchilar qilich 
bilan bir urgandan keyin uni oyogM bilan to ‘g‘rilab olishga majbur 
boMganligini yozib qoldirgan.
Biroq k o ‘pchilik davlatlarda ilk tem ir davridayoq po‘la t ishlatila 
boshlangan. Tem irni o ‘choqda bir necha marta qizitib va uni bir necha 
marta sovuq suvga solib toblab poMat xosil qilingan.
Qadim gi 
B aqtiriyada o‘troq dehqonchilik madaniyati 
bronza 
davridanoq shakllana boshlagan. Bu madaniyat Sopollitepa, Jarqo'ton, 
Kuchuktepa, Qiziltepa, Bandixon-1, Tallashkan, Jondavlattepa kabi 
qadimgi dehqonchilik madaniyati yodgorliklari asosida o ‘rganilgan.
K u c h u k te p a Qadimgi Baqtriya hududida so‘nggi bronza davriga oid 
yodgorlik hisoblanadi. U Surxandaryo hududidagi Ulanbuloqsoy 
sohilida joylashgan. Yodgorlikni 1962 yilda L.I.Albaum tomonidan 
topilgan va 1963-1967 yillar davomida tadqiqot ishlari olib borilgan. 
Bu tadqiqotlar natijasida uning 2 ta rivojlanish bosqichi k o ‘rsatilgan. 
Keyingi 
yillarda 
Baktriya 
arxeologik 
ottyadining 
olib 
borgan 
tadqiqotlari natijasida yodgorlik sanasi ancha aniqliklar kiritildi va 4 ta 
qurilish bosqichi aniqlandi:
Kuchuk I 
-m ilo d d a n avvalgi 1300-1000 yillar;
Kuchuk II 
-m ilo d d a n avvalgi 1000-850 yillar;
K uchuk III 
- miloddan avvalgi 850-650 yillar;
Kuchuk IV 
- miloddan avvalgi 650—450 yillar;
Ilk antik davrga o ‘tish -m il. av. 450-350 yillar;

---

Kuchuktepada 8 metr qalinlikdagi g‘isht supa ustiga qurilgan atrofi 
mudofaa devorlar bilan o'ralgan qasr ochildi. Uning quyi uch qatlami 
so‘nggi bronza davri oid. Bu qatlamlardan qoMda ishlangan rangli 
naqshli sopollar va Sopolli madaniyatiga oid charxda ishlangan sopol 
idishlar topildi. Toshdan, terrakotadan ishlangan urchuqlar, suyakdan 
ishlangan igna, bigiz, uchburchak shaklidagi bronza o ‘q uchlari 
topilgan.
Kuchuk II qatlamidan birinchi bor ikki parrakli asosi zo‘g‘atasimon 
qilib ishlangan bronza paykonlar topilgan. Bu davrda kulolchilik 
charxida ishlangan sopol idishlaming yangi formalari pay do boMgan. 
Ular bankasimon, cilindr-konus shaklida boMib, gardishi qarmoqsimon 
qilib ishlangan. Bunday sopol xillari so‘nggi bronza yodgorliklarida 
umuman uchramaydi. Shu sabab Kuchuk II qatlam ini olim lar so'nggi 
bronza davridan ilk temir davriga oMish davri deb hisoblaydilar. 
1977 yilda olib borilgan tadqiqotlar natijasida Kuchuk II qurilish bosqi- 
chidan 4 qator mudofaa devori bilan o‘ralganligi aniqlangan. Bu devor 
bronza davridagi devorlardan 2 metr uzoqlikda qurilgan. 4-devor 4,5 
metr qalinlikdagi madaniy qatlam ustiga qurilgan. 3 -d e v o r esa aylana 
shakldagi burjlar bilan mustahkamlangan. K uchuktepaning yuqori 
qatlamlari, y a’ni Kuchuk III va IV qurilish bosqichlari ilk tem ir davriga 
oidir. Bu davrlarda sopol idishlari faqat kulolchilik charxida ishlangan.
Bronza davri Kuchuktepa arxeologik kompleksi Bandixon qishlo- 
gMdagi Maydatepadan ham topilgan. Bu yodgorlikda E.V.Rtveladze 
tadqiqot ishlari olib borib, Kuchuk I va Kuchuk II komplekslari 
Maydatepada mavjudligini 
isbotladi. Kuchuk 
I 
va Kuchuk II 
komplekslariga tegishli yodgorliklar JarqoMonning yuqori qatlamidan, 
Sho'rchi tumanidagi Qiziltepa, Bo‘yrachitepa, M irshodi yodgor- 
liklaridan ham topilgan.
M irshodi m akonini qazish vaqtida qadimgi dehqon jamoalarining 
din iy -e’tiqod tushunchalari bilan bogMiq buyum lar topildi. Ular qora 
toshdan ishlangan 4 ta g‘altaksimon mitti «vazachalar», o ‘gMr dastasi 
va qizil qumtoshdan y o ‘nilgan erkak kishi kallasining haykalchasi edi. 
Bu mitti buyumlami G.A.Pugachenkova tabiatda hosil beradigan va uni 
qayta ishlab chiqaradigan kuchlar g'oyasi bilan, tosh haykalchani esa, 
hosildorlik bosh xudosi bilan bogMaydi. Shunga o ‘xshash buyumlar 
Kuchuktepadan ham topilgan. U erdan qo'shaloq vazasimon mitti 
isriqdonlar ham topilgan. Ularda olov izlari saqlangan. Ehtimol, bu 
buyumlarning barchasi dehqon jam oalarining diniy-e’tiqodi bilan 
bogMiqdir.

---

Um um an, Kuchuktepaning bronza davri moddiy madaniyati m onu­
mental arxitekturasini hisobga olmaganda, Chust madaniyatini eslatadi. 
Bu esa u lar o ‘rtasida m adaniy-xo‘jalik va etnik birlik borligini 
ko‘rsatadi.
S ug'd iyona oMkasida dehqonchilik madaniyati ilk tem ir davridan 
shakllana boshlagan. Bu madaniyat K o‘ktepa, Sangirtepa, Daratepa, 
Uzunqir, L olazor kabi qadimgi dehqonchilik madaniyatlari yodgorliklari 
misolida ham da T o‘rtkultepa, Afrosiyob va Erqo‘rg‘onning quyi 
qatlam larida topilgan.
U m um an, S ug‘diyonaning ilk temir davri yodgorliklari daryo 
vohalarida tarkib topgan. Bu ayniqsa, Qashqadaryo vohasida aniq 
ko'zga tashlanadi. Bu erda ilk temir davriga oid bir necha vohalarni 
ajratib k o ‘rsatish mumkin. Manzilgohlarni hajmi va vazifalariga ko‘ra 
quyidagi tiplarga ajratiladi.
1 .Ark va m udofaa devorlarga ega boMgan shahar harobalari
(U zunqir, E rq o‘rg‘on).
2. Q ishloqlar (Daratepa, Chiroqchitepa, Beshqo‘tontepa).
3. M udofaa devorlari bilan o ‘ralgan alohida vazifalami bajaruvchi 
m anzilgohlar (Ibodatxona boMishi mumkin).
E rq o ‘r g ‘on - Sug‘dning madaniy-iqtisodiy markazlaridan biri 
hisoblanadi. 
Uning 
maydoni 
150ga 
teng. 
Manzilgohning quyi 
qatlam idan 
m il.a w . V III-V II 
asrlarga 
oid 
uy-joy 
va 
xo‘jalik
inioratlarining o ‘rni aniqlangan. M il.aw . VI asrda uning ichki tomoni 
kengaytirilib, m udofaa devori bilan o ‘rab olinadi. 
Ichki tom onida 
hashamatli m a ’muriy binolar barpo etiladi, lekin ark izlari topilmagan.
U z u n q ir - yodgorligi Qashqadaryo viloyatining Kitob tum anida 
joylashgan. U m il.a w . VIII-VII asrlarda kichik manzilgoh sifatida 
shakllanib, m il.aw .V II-V I asrlarda 70