N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

Gaz tashuvchini tanlash, asosan, ikki m uhim om ilga — kolonka- 
ning sam aradorligi va sezgirligi, shuningdek, detektorning ishlash 
prinsipiga bog'liq. Biror gazni gaz tashuvchi sifatida ishlatish m u m - 
kinligi uning fizik va kimyoviy xossalariga qarab aniqlanadi. Bularga 
gazning diffuziyalanish koeffitsiyenti, qovushoqligi, kimyoviy inertligi, 
sorbsion xossalari kiradi.
G aznin g reaksiyaga kirishish qobiliyati m uh im aham iyatga ega. 
Bu xususiyat faqat gaz tashuvchining em as, balki tahlil qilinadigan 
m oddalarning h am xossalariga bo g 'liq b o 'lad i. M asalan, havo unch a 
yuqori bo'lm ag an haro ratd a aldegidlar va olefinlarni oksidlaydi, lekin 
gaz sharoitida to 'y in g an uglevodorodlar, ftorli b irikm alar va nolinchi 
guruh elem entlariga nisbatan inert b o 'lib qoladi. V odorod to 'y in - 
m agan birikm alarni gidrogenlashi m um kin. B undan tashqari, vodo- 
rod ning portlash xavfi b o 'lg an i sababli u n i ishlatish an cha chek- 
langan.
Tashuvchi gazlarga, asosan, quyidagi talablar qo'yiladi: 1) kolon- 
kaning sam aradorligini belgilovchi zaruriy diffuzion xususiyatlarni 
ta ’m inlashi: 
2
) talab qilinuvchi sezgirlikka va d etektorning ishlash 
prinsipiga m os b o'lishi; 3) tekshiriluvchi m oddalar va kolonka ham da 
detek tor m aterialiga nisbatan inert b o'lishi; 4) m um kin qadar kam roq 
yutiladigan b o'lishi; 5) arzon, o so n topiladigan va yetarli darajada 
toza bo 'lish i kerak.
G eliy, azo t, argon, uglerod, dioksid; kam ro q ho llard a havo, 
neon, kripton, m etan va boshqalar tashuvchi gazlar sifatida ishlatiladi. 
H ozirda tashuvchi gaz sifatida suv b u g 'lari h am ishlatilm oqda.
97

---

X rom atografiya kolonkasiga tuzilishi jih a tid a n h am , ishlatilishi 
b o ‘yicha ham bir q a to r talablar q o ‘yiladi. Birinchi talabga kolonka- 
ning uzunligi, ichki diam etri, shakli, qanday m aterialdan tayyorlangani 
m isol bod adi. Ikkinchi talabga ichiga adsorbentning joylashtirilish 
zichligi, yuvib o ‘tad ig an suyuqlikning harakatlanish tezligi, bosim
gradiyenti, h aro rat, n a m u n an in g hajm i kiradi.
K olonkaning uzunligi ajratish sharoitlarini tanlashda m uhim aha- 
m iyatga ega, chunki u kolonkaning sam aradorligi va tanlovchanligiga, 
tah liln in g d avom etish m u d d atig a t a ’sir k o ‘rsatadi. K olonkaning 
uzunligi ikki m arta oshirilganda tahlil vaqti ham ikki m arta ortadi, 
ajratish m ezoni esa kolonka uzunligining kvadrat ildizdan chiqarilgan 
qiym atiga m os ravishda ortadi. X rom atografiya qurilm alarida ishla­
tiladigan kolonkalarning uzunligi 15—150 sm gacha (10 m gacha 
yetadiganlari h am bo r), diam etri 2 dan 12—15 m m gacha bodadi. 
D iam etrn i kam aytirishga toddirishn in g qiyinlashishi, detekto r sezgir- 
ligining pasayishi xalaqit beradi, o rttirishga esa harak atch an faza 
siljish tezligining kam ayishi t o ‘sqinlik qiladi.
K alta kolonkalar o d atd a to ‘g ‘ri yoki U -sim o n shaklda tayyorla- 
nadi. U larning uzunligi 3—4 m dan o rtiq b od g an d a spiralsim on qilib 
tayyorlanadi. K olonkalar yupqa devorli shisha naylardan yoki zangla- 
m aydigan p o d a td a n yasaladi. Shisha naylar ishlatish kolonkalarining 
sorbent bilan to d d irilishin i k o ‘z b ilan k o ‘rib, nazorat qilish im konini 
beradi.
K olonkani adsorbent bilan b ir tekisda va bir xil zichlikda toddirish 
m u h im aham iyatga ega. Shuning u c h u n adsorbent do nachalari sferik 
shaklda h am d a b ir xil diam etrga (
1 0 —
2 0
m km ) ega bodishi kerak. 
B unday d o n ach alar kolonkaning barch a hajm i b o ‘ylab b ir tekisda va 
zichroq joylashadi. A dsorbent kolonkada zich joylashganda h ara k a t­
chan faza va n am u n a kodidalang y o ‘nalishda yaxshi siljiydi, shuning- 
dek, suyuqlik oqim ining tezligi o ‘zgarm ay b ir xilda saqlanib turadi.
Kolonkaga kiritiluvchi nam unaning hajm i adsorbentning joylashish 
zichligiga va donachalarinin g odcham iga bogdiq. D o n a c h a la r o d - 
ch am ining kichrayishi va joylashtirish zichligi ortishi bilan n am u n a
hajm i ortadi va o d atd a 1 d a n 10 sm /s ni tashkil qiladi. N a m u n a
kolonkaga d o z a to r y o rd am id a kiritiladi. D o z a to r n a m u n a n i aniq