N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

detektorining tuzilishi:
1 — gorelka; 2, 3 — elektrodlar.
I I
1 i L..1 i 1 I 
I 
J_____
0 
10 
20 
30 
40 t, min
40-rasm. Xromatogramma:
A — tekshirilayotgan m oddani asbobga 
kiritish; t — o ‘tish vaqti.
yoki uning sorbsion kolonkadan o ‘tish vaqti t ga bogMiqlik grafigi 
olinadi. Bu grafik xromatogramma deyiladi (40-rasm). Xrom atogram - 
m ada tahlil qilinayotgan nam unaning har bir tarkibiy qismiga mos 
keluvchi ch o ‘qqilar b o ‘ladi.
N am u n a kiritilgan paytdan to cho‘qqi yozib olinguncha o ‘tgan 
vaqt ayni m oddaning tutilib turish vaqti deyiladi. Bundan tashqari,
^ 
102 
'

---

h arakatchan fazaning tutilib tu ru v ch i hajm i tu sh u n ch asid an h am
foydalaniladi. Tutilib turish vaqti va tutilib turuvchi hajm i m odda- 
ning sifat belgilaridir.
5 .4 - § . Xrom atografiyada sifat tahlili
G az xrom atografiyasida kolonkaning vazifasi aralashm ani alohida 
tarkibiy qismlarga ajratishdan iborat. U larning sifat tarkibini esa kolon­
kadan tashqarida ham aniqlash m um kin. Xrom atografiya kolonkasida 
ajratilgan aralashm ani sifat tarkibini aniqlashning ikki usuli bor: tutilib 
turish xarakteristikalari b o ‘yicha va boshqa tahliliy usullardan foyda- 
lanish orqali aniqlash. B irinchi usulda aralashm aning xrom atografik 
kolonkadan chiqayotgan tarkibiy qism lari detek to r orqali o ‘tadi va 
xrom atogram m a shaklida qayd etiladi. X rom atogram m a aralashm aning 
sifat va m iqdoriy tahliliga asos bodadi. Ikkinchi usulda aralashm aning 
tarkibiy qism lari kolonkadan chiqishida kimyoviy yoki fizik-kimyoviy 
usullar yordam ida tahlil qilinadi. Tipik x rom atogram m a 41-rasm da 
keltirilgan. R asm dan ko‘rinib turibdiki, yetti k o m p o n en td an iborat 
aralashm ani xrom atografik usulda tarkibiy qism larga ajratishga muvaf- 
faq bodingan. B unda aralashm aning h ar bir qism iga xos c h o ‘qqi 
m avjud. X rom atogram m ada c h o ‘qqilarning paydo bodish izchilligi 
m adum qonuniyatga b o ‘ysunadi va gom ologik q ato rd a kislotalarning 
b irin-ketin joylashishiga m os keladi.
S ifatni tavsiflash u c h u n tu tilib
turishning m utlaq va nisbiy qiym at- 
larid an foydalaniladi. B unda b a ’zan 
oling an natija ish on chli bodm ay d i, 
chunki b ir xil so rbentlam ing bir xil 
ad so rb en tlarg a o ‘zgarm as sh aro itd a 
xrom atografiyalanganda ham tutilib 
turishning m utlaq qiym atlariga taso- 
difiy om illar (haroratning o ‘zgarishi 
va boshqa.) t a ’sir ko ‘rsatishi m um kin.
N isbiy qiym atlardan foydalanish, 
m asalan, nisbiy tutilib turish hajm idan 
7
_ suv; 2 _  chumoli kislota; ? _
f o y d a la n is h ta s o d ifiy o m illa rn m g
sirka kislota; 4 — p ro p io n kislota; 
salbiy ta ’sirini an cha kam aytirishga va 
5
-
izom oy kislota; 6 - n. m oy 
d e m a k , ta k ro rla g a n d a ham b ir xil 
kislota; 7 - izovalerian kislota.
41-rasm. Suv va kislotalar 
aralashm asining 115°C dagi 
x ro m a to g ra m m a s i:
103
Г

---

chiqadigan natijalar olishga im k on beradi. Bu holda aniqlanuvchi 
m o d d a n in g k eltirilgan tu tilib tu rish h ajm i v 'Ri yoki s o d d a ro g ‘i 
keltirilgan tutilib turish vaqti т 'д / standart deb qabul qilingan m o d ­
daning bir xil sharoitda olingan tutilib turish hajm i v ’Rs[ yoki tutilib 
turish vaqti 
ga nisbatan olinadi:
Nisbiy tutilib turish hajm i qiym atini jadvaldan topish va tek- 
shirilayotgan m o ddaning sifat tarkibini aniqlash uchun tajribadan 
olingan qiym atlarni jadvaldan olingani bilan taqqosiash m um kin. 
Ravshanki, tanlangan adsorbent, tajriba o ‘tkazish sharoiti va standart 
sifatida olingan m odda jadvalda ushbu m odda u ch u n keltirilganiga 
to ‘la mos kelishi kerak. M oddaning sifat tarkibini uning xrom ato- 
gram m asi b o ‘yicha taqqoslab aniqlashni testerlar usuli bilan ham
o ‘tkazish m um kin. B unda tekshirilayotgan m oddaning tutilib turish 
qiym ati (tutilib turish vaqti) shu sharoitda xrom atografiyalangan toza 
m o d d a (te ste r)la rn in g tu tilib tu rish q iy m ati bilan taq q o slan ad i. 
T aq q o sla n u v c h i q iy m a tla rn in g o ‘zaro yaqin lig i, k o ‘p in c h a , shu 
m oddalarnin g bir xilligini tasdiqlaydi. L ekin b a ’zida tabiati b o ‘yicha 
turli xil m oddalar ham xrom atogram m ada bir xil tutilib turish qiymatini 
koTsatishi m um kin. B unday h ollarda tahlil kolonkaga boshqa adsor­
bent to ‘lg‘azib takrorlanadi. Tutilib turish qiym atlari takroriy tajribada 
ham bir xil b o ‘lsa, dem ak, tahlil qilinayotgan m odda tester m oddasi 
bilan bir xil b o ‘ladi.
G a z-su y u q lik xrom ato grafiyasid a m o d d ala rn in g sifat tah lilin i 
o ‘tkazish u ch u n , k o 'p in ch a , K ovachning tutilib turish indeksi — 
/ dan foydalaniladi:
bu yerda, t' — keltirilgan (shartli) tutilib turish vaqti; n — to ‘yingan 
uglevodorod (alkandagi) uglerod atom lari soni; / — aniqlanuvchi 
m odda.
Tutilib turish indeksini aniqlashda stand art tarzida norm al tu zi- 
lishdagi ikkita q o ‘shni (gom ologik qatorda) alkan olinadi. U lardan 
biri tekshiriluvchi m oddadan oldin, ikkinchisi esa keyin eluyentlanadi 
(xrom atogram m adan erituvchi yordam ida yuvib chiqariladi):
(33)
l£(G(/;+l) /h n )
(34)