N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

5.3-§. Xromatografiyada ishlatiladigan kolonka va
detektorlar
H
98

---

m iqdorda o ‘lchab olib, xrom atografik kolonkaga kiritish uch u n ishla- 
liladigan asbob. D ozatorga q o ‘yiladigan asosiy talablardan biri kiriti- 
ladigan nam unalar o ‘lcham ini va ularni kolonkaga kiritish sharoitlarini 
bir xilda saqlashdan iborat. B un d an tashqari, kolonkaga n am un a 
kiritish kolonkaning xromatografik qurilm a boshqa qismlarining ishlash 
sharoitini keskin o ‘zgartirm asligi, d o zatorning ichki yuzasi esa nam u- 
naga nisbatan adsorbsion va katalitik faol b o ‘lmasligi kerak.
G azsim on va suyuq nam u n alar xrom atografik kolonkaga maxsus 
shprislar vositasida, kiritish joyida k au chu k m em b ran an i (pardani) 
tcshish yo ‘li bilan kiritiladi. B unda gazsim on nam unalarga gaz shpris- 
lari, suyuq nam unalar uch u n m ikroshprislar ishlatiladi. M ikroshprislar 
xromatografga m ikrolitrning ulushlaridan tortib, to o ‘nlab m ikrolitrlar 
hajm ida n am u n a kiritishga im kon beradi. B a’zan laboratoriya am a- 
liyotida dozator sifatida tibbiyot shprislaridan foydalaniladi.
Q attiq holatdagi nam unalar xrom atografga ularni oldindan suyuq- 
likda eritish y o ‘li bilan yoki d ozato rn in g o ‘zida bevosita qizdirib 
bugdatilgandan keyin kiritiladi.
X rom atografiya kolonkaga to fd irila d ig a n adsorbentga bir qator 
talablar q o ‘yiladi: ular zaruriy tanlovchanlikka, yetarli darajada m exa- 
nik pishiqlikka ega b o ‘lishi, tekshiriluvchi aralashm a kom ponentlariga 
nisbatan kimyoviy inert va oson topiladigan b o ‘lishi kerak.
A dsorbentlarni tanlashda fazalarning agregat holatiga, xrom ato- 
grafiyalash usuliga va boshqa om illarga e ’tib o r beriladi.
Detektorlar. Xrom atografiya kolonkasidan chiqish joyida konsen- 
tratsiyaning taqsim lanishi detektor deb ataluvchi maxsus asbob vosita­
sida qayd qilinadi. G az xrom atograflarda d etek to r gaz oqim i y o ‘lida 
bevosita kolonkadan chiqish joyiga o ‘m atilad i. D etek to m in g vazifasi 
k o lon k adan chiqish jo yida ko nsentratsiyaning vaqtga b o g‘liqligini 
uzluksiz qayd qilib turishdan iborat. X rom atografiyalash natijalari 
detektor turini, uning konstruksiyasini to ‘g‘ri tanlashga bog‘liq. D etek- 
to m i tanlashda uning xrom atografiyalanuvchi aralashm aning ko m po­
nentlariga nisbatan yuqori sezgirligi, inersionligi kamligi; signalining 
n am u n a m iqdoriga t o ‘g‘ri chiziqli b o g la n is h d a b o ‘lishi, takroriy 
o ‘lchashlarda bir xil natija berishi, ko‘rsatishlarining barqarorligi, quril- 
m aning soddaligi, ishlatishda qulayligi va arzonligi asosiy aham iyatga 
ega. D etektorlarning ikki tu ri ko‘p ishlatiladi: differensial va integral 
detektorlar. D ifferensial detektorlar xossalardan birining (konsen- 
tra tsiy a yoki o q im ) vaqt b o 'y ic h a o n iy q iy m atlarin i qayd etadi
99
Г

---

с
Я
/
A
J
т
а
Ь
37-rasm. Differensial (я) va integral (A) detektorlar:
с — konsentratsiya; q — m odda m iqdori; t — vaqt.
(37-rasm , a). Integral detektorlar m a’lum vaqt orasida chiqqan m odda- 
ning um um iy m iqdorini qayd etadi (37-rasm , b). Differensial d e te k ­
torlar, o ‘z navbatida, ikki turga b o ‘linadi: konsentratsion detektorlarkolon- 
kadan chiqayotgan m odda konsentratsiyasini, oqim detektorlari esa 
m odda konsentratsiyasining oqim tezligiga ko'paytm asini qayd qiladi.
M asalan, detektorlar kimyoviy, fizik-kim yoviy, fizikaviy va bio- 
logik detektorlarga b o ‘linadi. D etektorda hosil boduvchi signal va 
uni yozish shakli detektor turiga bog'liq bodgani sababli detektorlarni 
turiga qarab klassifikatsiyalash prinsipial aham iyatga ega. X ususan, 
integral detektorlar o 'z id a n oduvchi m oddaning um um iy m iqdorini 
qayd etadi. Shuning u c h u n integral d etektorda eluyent usulida o lin a ­
digan h am da «vaqt-signal» koordinatalarida ifodalanadigan yozish 
pog'onali egri chiziq shaklida bodadi (37-rasm , b). B unda pog'onaning 
balandligi xrom atografik kolo n kad an m a ’lu m vaqt oraligdda ch iq qan
m oddaning massasiga m utanosibdir. Integral detektorlarni darajalash 
differensial detektorlarni darajalashga nisbatan an cha oson bodadi.
Eng k o ‘p tarqalgan differensial detektorlardan biri katarometr 
bodib, uning ishlash prinsipi qizdirilgan platina yoki volfram tolaning 
qarshiligini odchashga asoslangan. U yuvib o d u v chi gazning issiqlik 
odkazuvchanligiga bogdiq bodadi. Bir xil sharoitda qizdirilgan toladan 
ajraluvchi issiqliq m iqdori gaz tarkibiga bogdiq. A ralashm adagi aniq- 
lanuvchi kom ponentlam ing issiqlik odkazuvchanligi tashuvchi-gazning 
issiqlik odkazuvchanligidan q an ch a katta farq qilsa, katarom etm ing 
sezgirligi sh un ch a k atta bodadi. Shu nuqtayi nazardan eng qulay 
tashuvchi-gaz vodoroddir, chunki uning issiqlik odkazish xususiyati 
k o 'p c h ilik b o sh q a g azlarnin g issiqlik o d k a z ish id a n a n c h a katta.
100

---

K atarom etrning afzalliklari uning oddiyligi, yetarli darajada aniqligi 
va ishonchli ishlashidir. Lekin sezgirligi kuchli b o ‘lmagani tufayli u 
m ikroaralashm alam i aniqlashda ishlatiladi.
Termokimyoviy detektorning ishlashi platina sim ining qarshiligini 
o ‘lchashga asoslangan. Bu qarshilik yonuvchan gazlar yonganida haro- 
ratning o ‘zgarishi natijasida o ‘zgaradi. G azlar xrom atografik kolonka- 
dan chiqishda qizdirilgan platina simga tegib katalitik ravishda yonadi. 
Term okim yoviy d etek to rning sezgirligi k atarom etrnikiga nisbatan 
yuqoriroqdir. T erm okim yoviy d etek to rn in g ishlatilishi yonuvchan 
m oddalarga bog‘liq ravishda cheklangan.
Alangali detektorning ishlash prinsipi gorelkaning vodorod alangasi 
unga organik m oddalar kiritiiganda o ‘zgarishiga asoslangan. Ionlovchi 
detek torlarn in g sezgirligi ju d a yuqori b o ‘ladi. M asalan, alangali- 
ionlovchi detektor (A ID ) 10 12 gacha m o d d an i aniqlash im konini 
beradi. Bu detektorlarda vodorod gorelkasi alangasining elektr odka- 
zuvchanligi o d chanadi. T oza vodorod alangasining elektr odkazuv- 
chanligi jud a kichik b o'lad i. V odorodda organik birikm alarning ara- 
lashm alari paydo bodganida alanga ionlanadi. Ionlanish darajasi ara- 
lashm aning konsentratsiyasiga m os bodadi. U ni oson odchash m u m ­
kin. Bu turdagi detektorlarning jud a sezgirligi ularning keng qodla- 
nilishiga sabab bodadi. L ekin alanga-ionlovchi detektorlar (A ID ) 
ning ju d a sezgirligi faqat organik birikm alarga nisbatan xos bodib, 
am m iak, vodorod sulfid, oltingugurt oksidlari, kislorod, azot va bosh- 
qa anorganik m oddalarga nisbatan uning sezgirligi keskin pasayadi.
Ionlovchi detektorlarning ishlash prinsipi tok kuchini odchashga 
asoslangan. Eng k o ‘p tarqalgani alangali-ionlovchi detekto r bodib, 
u n d a alangaga kiritilgan m oddalarni ionlashtiruvchi elektrodlar orasida 
hosil boduvchi tok kuchi odchanadi. Elektrodlarga kuchlanish beril- 
gach, alangada elektrodlar orasida io n lar paydo bodib, ionlanish 
tokini hosil qiladi (38, 39-rasm lar).
E lektronni qam rab oluvchi detektorning ham sezgirligi kattadir. 
A langa ta ’sirida gazda radikallar va erkin elektronlar hosil bodadi. 
A niqlanuvchi m od da alangaga kiritiiganda io nlar hosil bodish tezligi 
keskin o rtadi va d etektorda signal toki paydo bodadi. Bu tok kuchay- 
tirilib ro‘yxat qiluvchiga uzatiladi.
D e te k to rd an chiquvchi im p u lslam i o d c h a sh yoki yozib olish 
uchu n sezgir k o ‘rsatuvchi m illivoltm etr va potensiom etrdan foydalani- 
ladi. Signalni qayd qilib, d etektor signalini tashuvchi gaz hajm i V

---

38-rasm. Xromatografik detektorlar:
a — katarom etr; b — ionizatsion detektor; d  — elektron detektor;
/ - gaz oqimi; 2 - ch o ‘g ‘langan sim; 3  - alanga; 4 - elektrodlar; 5 -  p -n u r 
(elektronlar) tarqatuvchi manba.
39-rasm. Alangali-ionlanish