N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

3 .5 - § . Yadro m agnit rezonansi spektroskopiyasida 
signallarning o ‘rni va kimyoviy siljish
Y adro m ag n it rezo nansi (Y M R ) asosiy ten g lam asi (20) dan 
k o ‘rinadiki, proto n doim bir xil signal (bitta ch astotada c h o ‘qqi) 
berishi zarur. C hunki h am m a p ro to n la r tabiati jih a tid a n bir-biridan 
farq qiladi. Tenglam adagi / , rezonans paytida esa v va H0 lar ham
barcha p ro ton lar u c h u n doim iydir. A m alda turli m olekuladagi, hatto 
b itta m olekuladagi p ro to n (vodorod atom lar) rezonanslari chastotasi 
(ya’ni ion yutadigan energiyalari m iqdori) bir-b iridan farq qiladi. 
C hastotalardagi bu farq p ro to n la r tufayli em as, chunki yuqorida 
k o ‘rib o ‘tganim izdek, b archa p ro to n la r u ch u n ten glam a (
2
0
) bir xil. 
R ezonans sodir bohadigan chastotalarn in g h a r xilligiga sabab shun- 
daki, turli p ro to n larn i turlicha ato m lar o ‘rab turadi. P ro to n lar atro- 
fidagi elektron bulutlar zichligi h am h a r xil. M asalan, b a ’zi p ro to n ­
larni q o ‘shbog‘, ikkinchi xillarini oddiy yoki u c h b o g ‘ elek tro n buluti 
o ‘rab olgan va hokazo. A na shu q o ‘shni y adrolar va elektron b u lu t­
lar tashqi m aydon ( H0) bilan t a ’sirlashadi. Tabiiyki, m olekuladagi 
p ro to n lar tu rlich a o 'rab olinganligi u c h u n u lar m agnit m aydonida 
o ‘zini h a r xil tu tadi, y a’ni u lar yutadigan energiyalarining chastotalari 
bir-biridan oz b o ‘lsa-da farq qiladi. B oshqacha aytganda, proton
45
Г

---

atrofidagi qo ’shni elektronlar zaryadli va harakatda bodgani uchun 
magnit m aydonini hosil qiladi. U lokal maydon deyiladi.
Lokal magnit maydoni tashqi maydon ( // 0) yo‘nalishi bilan parallel 
bodishi, ya’ni uni kuchaytirishi yo susaytirishi m um kin. Shuning 
uchun tashqaridan q o ‘yilgan m aydon ( f f a) molekuladagi barcha p ro ­
tonlar uchun bir xil bodsa ham , protonlarni o ‘rab olgan elektronlar 
magnit m aydoni har xil bodgani uchun tashqi m aydon protonlarga 
turlicha ta ’sir ko‘rsatadi.
M asalan, agar lokal m aydon tashqi m aydonga parallel bodsa 
(uni kuchaytirsa), signal kuchsiz m aydonda kuzatiladi, ya’ni rezo- 
nansni vujudga keltirish uch u n tashqaridan beriladigan m aydon (Я 0) 
energiyasi kam roq bodsa ham kifoya (dezekranlashish). Aksincha, 
lokal m aydon qaram a-qarshi y o ‘nalgan bodsa (tashqi m aydonni 
susaytirsa), signal tashqi m aydonning kattaroq chastotasi (ko‘proq 
energiya kuchli m aydon)da kuzatiladi (ekranlashish). Lokal m aydon 
N0 ni susaytiruvchi hollar ko ‘proq uchraydi. Buni 18-rasmdan ko‘rish 
m umkin. Shunday qilib, lokal m aydon H0 ni biror m iqdor (a-sigm a)ga 
kamaytiradi:
f f = f f 0 - a - H 0 = (
1
-
6
)Я
0
(
2 1
)
N  — effektiv m aydon, a — ekranlashish konstantasi deyiladi. 
A -elektron tashqaridan q o ‘yilgan m aydon kuch chiziqlarini aylanib 
harakat qilishga intiladi, uning hosil qilgan m aydon y o ‘nalishi esa 
tashqi m aydonga antiparallel bodadi {Lens qonuni). Dem ak, rezonans 
N
q
da emas, balki undan kuchsizroq IV da kuzatiladi, ya’ni:
v = 
■
H  yoki v = ~ ■
H 0 
(22)
2 • К 
2-K
E k ra n la n ish q a n c h a kam b o d sa
(o-kichik), rezonans vujudga keltirish 
u ch u n tashqaridan beriladigan m aydon 
kuchlanishi va muvofiq ravishda ta ’sir 
e tila d ig a n c h a sto ta (en ergiya) ham
shuncha kichik bodadi. Aksincha о ning 
katta bodishi # eff ni oshiradi — # eff 
H 0 ga yaqinlashib qoladi. Signal esa 
kuchli m aydon (ko‘p energiya) da kuza­
tiladi. T urlicha qurshalgan p rotonlar
18-rasm. Tashqi maydon ( / / 0)