N. M. Mahmudov, A. Nurmonov, A. Sh. Sobirov

172-mashq. 
O‘qing. Qo‘shma gaplarni ko‘chiring. Qo‘shma gap turini aniqlang.
Davlat poytaxtsiz bo‘lmaydi, poytaxtsiz davlatni tasavvur qilish mumkin
emas. Õalqimiz o‘z tarixida ko‘plab saltanatlar, hokimliklar, xonlik va amirliklar
tuzgan, shuning uchun uning ko‘plab poytaxtlari bo‘lishi tabiiydir.
Òoshkent o‘tmishda Shosh davlatining, keyin Òoshkent xonligining
poytaxti bo‘lgan. Òoshkent sho‘rolar davrida poytaxt emas edi, mustamlaka
bir o‘lkaning poytaxti edi.
Poytaxt bo‘lish uchun, avvalo, poytaxtlik maqomi kerak. Unda chet
mamlakatlarning elchixonalari, xalqaro tashkilotlarning vakolatxonalari bo‘lishi
lozim. («Vatan tuyg‘usi»)
173-mashq. 
«Zukkolar» o‘yini. Uch guruhga bo‘lining. Birinchi guruh bog‘lovchisiz
qo‘shma gap topsin. Ikkinchi guruh uni bog‘langan qo‘shma gapga, uchinchi
guruh ergashgan qo‘shma gapga aylantirsin. Qaysi guruh to‘xtab qolsa, yutqizgan
hisoblanadi.
1. Qanday ma’noni bildiruvchi bog‘lovchisiz, ergashgan va bog‘langan qo‘shma
gaplar bir-biri bilan ma’nodosh sanaladi?
2. Bog‘langan, ergashgan va bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar bir-biridan nimasi
bilan farq qiladi?
174-mashq.
 Uyga vazifa. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap shaklidagi gaplarga to‘rtta
misol toping. Ularni bog‘langan va ergashgan qo‘shma gaplarga aylantiring. Qanday
aylantirganingizni aytib bering.
1-topshiriq. 
Berilgan sodda gap juftliklaridan quyida berilgan bog‘lovchi vositalar
yordamida qo‘shma gap hosil qiling. Bunda kesimning bo‘lishli-bo‘lishsizligini, mayl-
zamon shakllarini, gaplarning joylashish tartibini o‘zgartirishingiz mumkin.
1. Bahor keldi. Dalada ishlar avj oldi. 2. Xonada chiroq o‘chdi. Tomosha
boshlandi. 3. Orzularimiz ko‘p. Maktabni tugatyapmiz.
Bog‘lovchi vositalar:
îhang (yozuvda tinish belgilari);
teng bog‘lovchilar: va, hamda, ham...ham, yoki, ammo, lekin, biroq,
na... na...;
bog‘lovchi-yuklamalar: -u, (-yu), -ku, -mi, -ki, hamki,...;
ergashtiruvchi bog‘lovchilar: agar, basharti, modomiki, chunki,...;

---

71
ko‘makchili qurilmalar: shuning uchun, shu sababli, shu tufayli, shu bois, ...;
nisbiy so‘zlar: qachon... o‘shanda, qayerda... o‘sha yerda, qancha... shuncha...
N a m u n a : 1. Bahor keldi, dalada ishlar avj oldi. 2. Bahor keldi-yu,
dalada ishlar avj oldi. 3. Bahor keldi — dalada ishlar avj oldi. 4. Bahor
keldi va dalada ishlar avj oldi. 5. Ham bahor keldi, ham dalada ishlar avj
oldi. 6. Na bahor keldi, na dalada ishlar avj oldi.