Наманган давлат университети бахтиёр халмуратов

«Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар» асаридан туркий халқлар ўн икки ҳайвон номи билан аталувчи мучал календари ва уларнинг номлари хакида ҳам маълумот олиш мумкин. Қолаверса, эронликларнинг календаридаги ўн иккита ой номини ҳам шу асарда учратиш мумкин. Эронликлар тузган календарда ҳар бир ой 30 кундан хисобланиб, қўшимча 5 кун ўн икки ой охирига кўшилган. Абу Райҳон Берунийнинг кўрсатишича, бу 5 кун Қадимги эрон тилида «панжи», «андаргох» деб аталган. Кейинчалик бу ном арабчалашиб, «андаржоҳ» ўзгартирилтан. Бу беш кун «ўғирланган кун», деб ҳам аталган, улар бирор ой кунлари ҳисобланмаган. Эронликлар уларни «обонмоҳ» билан «озармоҳ» ўртасига қўйиб, ҳар бир ой кунларига берилган номларда бошқа номлар билан атаганлар. Эрон календарида бир йил уч юз олтмиш беш кун бўлган. Улар чорак кунлар бир ой бўлмагунча ҳисобга олмаганлар. Бу бир юз йигирма йилда бир марта бўлган^ Шунда ортиқча ойни йил ойлари қаторига қўшганлар ва у ўн учинчи ой бўлган. Ўша йилни кабиса йил деб, ортиқча ой кунларини бошқа ойлар номлар билан атаганлар. Абу Райҳон Берунийнинг маълумот беришича, улар дастлаб ҳафтадан фойдаланмаганлар. Олим бу ҳақида шундай маълумот беради: «Дастлаб ҳафталарни ишлатган ғарб томон аҳолиси, айниқса, Шом ва унинг теварагида яшовчилар бўлганлар. Бунга сабаб, у томонда пайғамбарлар юзага чиқиб, Тавротда айтилганидек, биринчи ҳафта ва бу ҳафтада олам пайдо бўлганидан хабар берганлар. Кейин бу одат улардан бошқа миллатларга тарқалган».
Беруний Миср календарига ҳам тўхталиб ўтиб, календардаги эски ва янги ой номларини ўз асарида таъкидлаб ўтади. Мисрликлар қўшимча беш кунни «абағамно» (кичик ой), кабисали йилни эса «анкнақт» (аломат) деб атаганлар. Қўшимча кун сўнгги «мусрий» ойининг охирига қўшилган. Беруний «Шом мамлакати» (Сурия) календаридаги ўн икки ой номлари ва тўрт йилда бир марта бешинчи (шубат) ойга бир кун- қўшиб ҳисоблашлари ҳақида ёзади. Бу манбага кўра «Шом мамлакати» календаридаги ой номлари кенг тарқалган, ҳатго араблар хам «дала ишларига тегишли вақтларни» шу ойлар билан белгилар экан.
Абу Райҳон Беруний «Қонуни Масъудий» асарида Қадимги араб кален­даридаги ўн иккита ой номини келтиради, лекин уларнинг фақат иккита­сининг луғавий маъносини бериб ўтади. «Қадимги халқлардан колган ёдгор­лик­лар»да замонавий араб календаридаги ўн иккита ой ва етти ҳафта кунининг номи ва ўз таърифлари ҳам келтирилади. Абу Райҳон Берунийнинг ёзишича, араблар яҳудийлардан йилга қўшимча ой қўшишни ўрганганлар ва бу ойни «айём ан-наси» деб атаганлар. Абу Райҳон Беруний ўз асарида милодий йил ҳисобига ҳам тўхталиб ўтади. У мазкур календарни «румий календари» деб атайди ва календарга биринчи марта кабиса йилини Юлий Цезарь киритган, деб ёзади. Олим милодий йил ҳисобини Қадимги халқларнинг катор йил ҳисоблари билан қиёс­лайди. «Қонуни Маъсудий» асарининг иккинчи китоби хронология маса­ла­ларига бағишланган бўлиб, унда «Қадимги халкларидан қол­ган ёдгор­лик­лар» асарида кўрилган масалалар тўлдирилиб, давом этти­ри­лади. Асарда Эрон, Бобил, Рум подшоҳи ва араб халифалари ҳукм­рон­лик қил­ган йиллари­нинг хронологик жадваллари келтирилиб, улар­нинг ном­лари юнонча транск­рип­цияда берилган. Шунингдек, мазкур асарда инсоният томо­ни­дан қўлла­нил­ган эралар, жумладан, Яздигард, Искан­дар, Филипп, «Бух­ту­нассар» (Набона­паласар) эрасини аниқлаш масалалари хусу­сида ҳам сўз боради.
Абу Райҳон Берунийнинг «Ҳиндистон» асарида бу ўлкада яшовчи халқ­лар­нинг урф-одатлари, географияси ва у боғлик астрономияси кўрсатиб ўтил­ган. Шунингдек, олим буржлар, ой фазаларининг ўзгариши, ҳинд эралари, Ой ва Қуёш календарлари ва олтмиш йиллик Юпитер даврийлиги номларини келтириб ўтган.