Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti arxivshunoslik yo

ahamiyatini anglatadi. 
Kurs ishimizning hajmi kirish, ikki bob, to’rt bo’lim, hulosa va tavsiyalar hamda 
foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan tashkil topgan. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

6 
6 
I-BOB. Ijtimoiy himoya qilish tushunchasi va uning asosiy yo’nalishlari 
1.1. «Ijtimoiy himoya qilish» tushunchasi va ijtimoiy himoya qilish 
konsepsiyasini shakllantirish tarixi 
Mustaqil O’zbekistonning demokratik, huquqiy davlatchiligi yangi jamiyat 
demokratik tomon intilishda milliy va umuminsoniy qadriyatlarni yanada 
boyitishda katta zafarlarga erishmoqda.
O’zbekistonning o’ziga xos va mos hususiyatlaridagi sivilizatsiya darajasida 
konsepsiyani ishlab chiqilishida jamiyatmizning barcha tarmoqlarida tub 
o’zgarishlar va isloxotlar joriy ettirishda tarixiy ahamiyatga ega bo’lgan jarayonlar 
va voqealar amalga oshirilmoqda. Qisqa davr davomida Respublikamizni ijtimoiy 
siyosiy va iqtisodiy ta’minlashda, aholining ijtimoiy aktivligini oshirishda, barcha 
sohalarda ijtimoiy himoyaning amaliy asosda shakillanib borishida ijobiy siljishlar 
ro’y berdi
5
. 
Ijtimoiy himoya qilish — har qanday yetarli darajada rivojlangan davlat 
hayotining zarur elementi hisoblanadi. Ijtimoiy himoya qilish konsepsiyasi XIX asr 
oxiri — XX asr boshlarida paydo bo’lib, keng umumsotsiologik ma’noda tegishli 
atama sifatida birinchi marta AQShda 30-yillarda yuzaga keldi va G’arbdagi 
sotsiologiyada har bir fuqaroni ishsizlik tufayli iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan aziyat 
chekishdan, kasallik tufayli, farzand tug’ilishi, ishlab chiqarishda shikastlanishi 
yoki kasb xastaligiga yo’liqishi, nogironligi, qariligi, boquvchisidan ajralib 
qolganligi uchun daromadidan mahrum bo’lishi yoki uning keskin kamayishidan 
himoya qilish chora-tadbirlarini belgilash uchun sekin-asta tarqala boshladi
6
. 
Mavjud adabiyotlarda ijtimoiy himoya qilish tushunchasining ko’pgina ta’rif 
va talqinlari uchraydi. Keng ma’noda olganda ijtimoiy himoya qilish tizimining 
o’zi — bu huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy kafolatlarning butun bir tizimini 
tashkil etadi va tirikchilik vositalarini ta’minlash uchun mehnatga layoqatli 
fuqarolarga (shaxsiy mehnat hissasi, iqtisodiy mustaqilligi va tadbirkorligi 
hisobiga) hamda aholining nochor qatlamlariga (davlat hisobidan, lekin bu qonun 
5
Karimov I.A. Xavfsizlik va barqarorlik yo‘lida. T.: O‘zbekiston, 1998, 25-bet. 
6
Mehnat va kasb ssiologyasi fanidan ma'ruzalar matni. N.: 2010, 69-bet. 

---

7 
7 
bilan belgilangan tirikchilik uchun mo’ljallangan eng kam miqdordan oz 
bo’lmasligi lozim) shart-sharoitlar yaratib beradi. 
Mazkur talqinlarda va boshqa ta’riflarda shunday elementlar mavjudki, ular 
aholiga ijtimoiy himoya qilish tizimining mohiyatini turli tomonlarini aks ettiradi 
va ularga tayangan holda sotsial-iqtisodiy tushunchaning tor ma’nosini ochib berish 
mumkin. Aholini ijtimoiy himoya qilish tizimi — qonunchilik, ijtimoiy-iqtisodiy 
va ahloqiy-psixologik kafolatlar, vositalar va choralardan iborat bo’lib, ular tufayli 
jamiyat a’zolari uchun teng sharoitlar yaratib beriladi
7
, bu sharoitlar esa muhitning 
insonga noqulay ta’sir ko’rsatishiga to’sqinlik qiladi, uning munosib va ijtimoiy 
maqbul hayot kechirish sifatini ta’minlaydi. 
Aholini ijtimoiy himoyalash deganda biz aholiga davlat tomonidan yashash 
uchun barcha shart-sharoitlarni yaratishga maqsadli yo’naltirilgan kafolatlar 
tizimini tushunishimiz lozim. 
Ijtimoiy himoya qilish bir tomondan, funksional tizim, ya’ni yo’nalishlar 
tizimi bo’lib, u ana shu yo’nalishlar asosida amalga oshiriladi, ikkinchi tomondan, 
u ijtimoiy hamoya qilishni ta’minlaydigan institutlar tizimidan iborat bo’lib, unga 
davlat, sud, kasaba uyushmalari va boshqa ijtimoiy tashkilotlar kiradi
8
. 
Bozor munosabatlariga o’tish sharoitida davlatning ijtimoiy siyosati ijtimoiy 
himoyalash mexanizmlarini, davlatning, korxonalar va ijtimoiy siyosatning boshqa 
sub’yektlarining roli va vazifalarini o’zgartiradi. Amalda bu ijtimoiy himoyalashga 
ajratiladigan byudjet mablag’lari salmog’ining qisqarishi, davlat tomonidan 
beriladigan bepul kafolatlarning kamayishini bildiradi. Ko’proq og’irlik nodavlat 
moliya manbalariga, shu jumladan, korxonalar zimmasiga yuklatiladi. Bu ayrim 
korxonalar uchun jiddiy muammolar tug’dirib, ularning ijtimoiy himoya bo’yicha 
tadbirlari hajmi va darajasini mehnat sharoitlari va uni muhofazalashga bog’lab 
qo’yadi. 
Amalga oshirilish usuliga qarab ijtimoiy siyosatni aktiv va passiv turlarga 
ajratish mumkin. Passiv ijtimoiy siyosat narxlarni sun’iy ravishda tutib turish, 
7
Abdurahmonov tahriri ostida Mehnat va iqtisod sotsiologiyasi. T.: 2001, 32-bet.
8
Mehnat va kasb ssiologyasi fanidan ma'ruzalar matni. N.: 2010, 69-bet. 

---

8 
8 
shuning hisobiga turmush darajasini oshirish yoki barqarorlashtirish, ijtimoiy 
himoyalashning barcha yo’nalishlari bo’yicha dotatsiyalarni oshirishni ko’zda 
tutadi. Aktiv siyosat maqsadga muvofiqroqdir. Unda tashabbus ko’rsatish va 
tadbirkorlik uchun sharoit yaratib berish, nafaqaho’rlar, faxriylar, bolalar, byudjet 
sohasida xizmat qiluvchilarni qo’llab-quvvatlashda davlatning rolini oshirish 
ustivor maqsadlar hisoblanadi. 
Ijtimoiy siyosatda ikki asosiy yo’nalishni ajratib ko’rsatish mumkin: aholini 
ijtimoiy ta’minlash va davlat ijtimoiy kafolatlari. Ijtimoiy ta’minot pensiya 
ta’minoti, nafaqalar bilan ta’minlash, aholining ayrim tabaqalari uchun belgilangan 
imtiyozlar va kompensatsiyalar tizimi va ijtimoiy xizmat ko’rsatishni o’z ichiga 
oladi. Ikkinchi yo’nalish esa jamiyatning bir me’yorda rivojlanishini, ya’ni 
sog’liqni saqlash, ta’lim, madaniyat va sog’lomlashtirish, shuningdek turar joyga 
ega bo’lish huquqini ta’minlash bilan bog’liq. Davlat ijtimoiy ta’minoti — bu 
O’zbekiston Respublikasi fuqarolarni keksayganda, kasallik ro’y berganda, 
mehnatga layoqatini qisman yoki butunlay yo’qotganda, boquvchisini yo’qotganda, 
shuningdek bolali oilalarni moddiy ta’minlash va ularga xizmat ko’rsatish davlat 
tizimidir. 
Birinchi ikki quyi tizimning ish tamoyili - birdamlik, uchinchi ish tamoyili - 
subsidiyalash, to’rtinchi, ya’ni shaxsiy sug’urtaning ish tamoyili esa 
mutanosiblikdir. Birdamlik tamoyili yordamni muhtojlik darajasiga qarab, fuqaro 
to’lagan soliqlar va sug’urta badallari miqdorini hisobga olmasdan taqsimlanishini 
ko’zda tutadi. Subsidiyalash tamoyilida esa muhtojlik darajasiga qarab, ammo 
badallar miqdori va mos ravishda to’lovlar miqdorini hisobga olgan holda yordam 
ko’rsatiladi. Mutanosiblik tamoyili to’langan sug’urta badallariga mos 
(proporsional) miqdorda yordam ko’rsatishni ko’zda tutadi. 
Yuqorida qayd etilganlardan tashqari ijtimoiy himoyaning yana bir necha 
tamoyillari qo’llanadi: 
1) umumiylik; 
2) ochiqlik; 
3) ko’ptomonlamalik; 

---

9 
9 
4) ta’minot turlarining turfa xilligi; 
5) muvofiqlik (ya’ni ijtimoiy yordam miqdorining iqtisodiy taraqqiyot 
darajasiga mosligi). 
Birinchi ikki tizim o’zaro bog’liq va bir-birini to’ldiradi. Davlat ijtimoiy 
ta’minoti va sug’urtasining quyidagi turlari mavjud: 
— davlat ijtimoiy sug’urtasi bo’yicha nafaqalar va boshqa ijtimoiy nafaqalar; 
— davlat pensiya ta’minoti; 
— uy-internatlarda keksa va mehnatga layoqatsiz fuqarolarga qarash va 
xizmat ko’rsatish; 
— nogironlarni protez-ortopedik buyumlar va harakatlanish vositalari bilan 
ta’minlash; 
— bolalar uylari, internatlar va boshqa muassasalarda bolalarga qarash va 
tarbiyalash; 
— nogironlarni qayta tiklash va kasbiy reabilitatsiya qilish; 
— aholini sanatoriy-kurortlar va dori-darmonlar bilan 
ta’minlash; 
— uylarda ijtimoiy xizmat ko’rsatish va boshqalar. 
To’la ma’noda olganda, ijtimoiy himoya qilish quyidagi yo’nalishlarni qamrab 
oladi: 
— jamiyat a’zolariga kun kechirish uchun zarur narsalarning eng kam 
miqdorini ta’minlash va muhtojlarga moddiy yordam ko’rsatish, turmush darajasini 
pasaytirish omillaridan himoya qilish; 
— fuqarolarning o’zlari uchun qonunga zid kelmaydigan har qanday yo’llar 
bilan tirikchilik vositalarini hech bir to’siqsiz ishlab topishlari uchun imkon 
beradigan shart-sharoitlar yaratish; 
— fuqarolarning ta’lim, tibbiy yordam va shu kabilarga bo’lgan ehtiyojlarini 
qondirishni ta’minlaydigan shart-sharoitlar yaratish, bunda jamiyat imkoniyatlari 
va o’ziga xos milliy-tarixiy xususiyatlarni hisobga olish; 
— yollanib ishlayotganlarga qulay sharoitlarni ta’minlab berish, ularni sanoat 
ishlab chiqarishining salbiy ta’sir ko’rsatishidan himoya qilish; 

---

10 
10 
— jamiyat a’zolarining ekologik xavfsizligini ta’minlash; 
— fuqarolarni jinoiy xatti-harakatdan himoya qilish; 
—huquqiy, demokratik davlat tamoyillariga mos keluvchi fuqarolik va siyosiy 
huquqlar hamda erkinliklarni himoya qilish; 
— qurolli ijtimoiy va millatlararo nizolarga barham beruvchi shart-sharoitlar 
yaratish; 
— siyosiy ta’qib va ma’muriy zo’ravonlikdan himoya qilish; 
— ma’naviy hayot erkinligini ta’minlash, mafkuraviy tazyiqlardan himoya 
qilish; 
—umuman jamiyatda, ayrim jamoalar va tarkibiy bo’linmalarda qulay 
psixologik iqlim yaratish, psixologik tazyiq o’tkazishdan himoya qilish; 
— jamiyat hayotining iloji boricha barqaror imkoniyatlarini ta’minlash. 
XX asrda an’anaviy kapitalistik jamiyat haqiqatda o’zgarib, yangi ijtimoiy-
iqtisodiy tizimga — ijtimoiy yo’naltirilgan bozor xo’jaligiga aylandi, ham umuman 
jamiyatni, ham xo’jalik organizmining tarkibiy tuzilmalarini qamrab oladigan 
qudratli ijtimoiy himoya tizimlari qaror topadi; ular korxonalar va firmalar, 
aksiyadorlar jamiyatlari, kooperativlar, mehnat tashkilotlari va hokazolardir
9
. 
Hozirgi vaqtda G’arbda fuqarolarni ijtimoiy himoya qilishning amerikacha, 
yevropacha, yaponcha va hokazo andozalari mavjud bo’lib, ular doirasida yana 
o’ziga xos ko’rinishlari ham faoliyat ko’rsatmoqda. Bu andozalarning umumiy 
hususiyatlari bilan bir qatorda o’ziga xos umumiy belgilari va milliy jihatlari ham 
mavjuddir. 
O’zbekistonda mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab iqtisodiy 
islohotlarning o’ziga mos yo’li tanlandi. O’tish davri jarayonlari Prezident 
I.A.Karimov olg’a surgan beshta asosiy tamoyillar qatoriga kirgan kuchli ijtimoiy 
himoya sohasida ham uzoq muddatni o’z ichiga olgan dastur bosqichma-bosqich 
amalga oshirilmoqda. 
9
Inson va jamiyat kursi bo‘yicha o‘quv qo‘llanma. T.: 1999, 21-bet. 

---

11 
11 
«To’rtinchi ustuvor yo’nalish — xalq turmush darajasining izchil va barkaror 
o’sishi, aholini yanada kuchli ijtimoiy himoya qilishni ifoda etadi»
10
— deydi I. A. 
Karimov. 
Ijtimoiy himoyaning ijtimoiy-iqtisodiy munosabat sifatidagi mohiyati 
jamiyat va aholi o’rtasidagi muhtojlik hollarida yordam, qariyalarga ko’maklashish, 
sog’liqni saqlash, ijtimoiy ahvol, hayotiy zaruriy vositalar bilan ta’minlash bilan 
bog’liq munosabatlardan iborat. 
Ijtimoiy himoyaning iqtisodiy negizini moddiy ishlab chiqarish tashkil 
etadi
11
. Taqsimotchilik munosabatlari natijasida jamiyat oldiga qo’ygan bosh 
maqsadga muvofiq yalpi milliy mahsulotning muayyan qismi aholining ijtimoiy 
himoyasiga sarflanadi. Ijtimoiy himoya fondining aksariyat qismi taqsimotchilik 
jarayonida davlat byudjetida shakllanadi. Uning to’planish mexanizmi soliqlar va 
maqsadli jamg’armalardir. 
Taraqqiyotning hamma bosqichlarida odamlarning ijtimoiy kayfiyatlarini, 
ijtimoiy muammolarini nazar-pisand qilmaslik barqarorlikka katta xavf tug’diradi. 
Odamlar uchun da’vat etuvchi ijtimoiy sabablarning ruyobga chiqishi muhim 
ahamiyatga molik. Bu borada Prezident I.A.Karimov: «Keng ko’lamdagi uzoq 
muddatli isloh qilish jarayonining dastlabki bosqichini men eng qiyin, ijtimoiy 
portlash xavfi bo’lgan bosqich, deb atagan bo’lardim»
12
, deb qayd qilgan edi.
Jahon tajribasi shuni ko’rsatmoqdaki, bozor iqtisodiyoti tizimi ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyotnnng inson omilini faollashtirish uchun keng imkoniyat 
yaratadi. Shu bilan birga aholining bir qismi uchun, ayniqsa, kam ta’minlangan, 
nogiron, qarib qolganlar turmush darajasining pasayishiga olib keladi. Bozor 
mexanizmlari, ayniqsa, raqobat, krizislar, inflyatsiya talab va taklif qonunlari 
baholar tizimining amal qilishi aholi o’rtasida kambag’allik, qashshoqlik, ishsizlik 
holatlarini paydo qiladi. Bunday hol sog’lom jamiyatda aholining ijtimoiy 
himoyasiga qaratilgan iqtisodiy sotsial munosabatlarni keltirib chiqaradi. 
O’zbekistonda amalga oshirilayotgan ishlar alohida o’rin tutadi. Respublikaning 
10
Karimov I.A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. T.: 1998, 5-bet. 
11
Karimov I.A. Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida. T.: 1995, 19-bet.
12
Karimov I.A. O‘zbekiston XX asrga intilmoqda. T.: O‘zbekiston, 1999, 26-bet. 

---

12 
12 
o’z yangilanish va taraqqiyot yo’liga asos qilib olingan yetakchi tamoyillardan biri 
kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirishdan iborat. 
Mamlakatimizda davom etayotgan va bozor iqtisodiyotini qaror toshirishga 
qaratilgan chuqur ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar umuman fuqarolarni samarali 
ijtimoiy himoyalashni, xususan korxonalar xodimlarini himoya qilishni nihoyatda 
muxim vazifalardan biriga aylantirdi. Bir tomondan, bu o’zgarishlar fuqarolarning 
ijtimoiy himoyalalanishni kuchaytiradi, ikkinchi tomondan esa, inson faoliyatining 
ayrim muhim tomonlarida ijtimoiy himoya qilish bo’yicha ko’proq kuch-g’ayrat 
sarflanishini: ishsizlikdan, pulning qadrsizlanishidan, fuqarolarning bir muncha 
qismi moddiy tomondan ta’min etilmaganidan va shu kabilardan himoya qilishni 
talab etadi. 
Bizdagi amalga oshirilayotgan ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlarning maqsadi — 
chinakam huquqiy fuqarolik jamiyatini barpo etishdan iborat. Ob’yektiv ehtiyojlar 
g’oyat keng yo’nalishlar bo’yicha ijtimoiy himoya qilishni kuchaytirish zarurligini 
taqozo etmoqda. Lekin eng asosiy himoya mehnatkashlar turmush darajasining 
pasayishi va ishsizlikdan himoya qilishdir, muayyan korxonada esa — bu mehnat 
sharoiti va mazmuni to’g’risida, xodimlar mehnatini tashkil etish va ularga haq 
to’lash tizimi haqida g’amxo’rlik qilishdir. Ish bilan band bo’lgan aholini ijtimoiy 
himoya qilish bo’yicha ko’pgina muhim vazifalar aynan korxona darajasida amalga 
oshiriladi, holbuki ijtimoiy himoya qilish bo’yicha ijtimoiy institutlarning butun bir 
tizimi ish olib bormoqda. 
Xo’jalik yuritishning bozor tizimini shakllashirish sharoitida qattiq iqtisodiy 
siyosat o’tkazish bilan odamlarning ijtimoiy himoya qilinishining yetarli darajada 
mustahkam emasligi o’rtasidagi ziddiyat keskinlishishida odamlarni ijtimoiy 
himoya qilish ma’naviyatni jamiyat mavjud bo’lishining zarur shartlaridan biri 
hisoblanadi
13
. 
Mazkur muammoni o’rganish insonning munosib va ijtimoiy maqbul sifatga 
ega bo’lgan turmush kechirishini ta’minlaydigan qonunchilik, ijtimoiy-iqtisodiy va 
13
Karimov I. A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot 
kafolatlari. T.: «O‘zbekiston», 1997, 216-bet. 

---

13 
13 
ma’naviy-psixologik tizim ijtimoiy himoyani aniqlash imkonini beradi. Insonni 
ijtimoiy himoya qilishning asosiy institutlari — davlat, kasaba uyushmalari va 
boshqa jamoat birlashmalaridir. Ayni vaqtda ijtimoiy himoya qilish ijtimoiy 
kafolatlarga asoslanadi. Bu kafolatlar qonunlarda qayd etilgan.