Namangan davlat universiteti iqtisodiyot kafedrasi

7.12-jadval

Tuman aholi sonining dinamikasi

Yillar Ko’rsatkichlar	1999	2000	2001	2002	2003	2004
Aholi soni, ming kishi (yil boshiga)	152,0	153,0	154,5	155,8	157,5	159,1
O’zgarish sur’ati (zanjirsimon)	-	1.0066	1.0098	1.0084	1.0109	1.0102

7.12-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, qator hadlari ozmi-ko’pmi turg’un. Demak, o’rtacha o’zgarish sura’tini aniqlasa bo’ladi.

159,1

_{R } 61

152,0
 1,0092

Kelgusida shu o’zgarish sur’ati saqlanib qoladi deb ishonch bildirib, tuman aholisi sonini bashoratlash mumkin.
2005 yil uchun aholi soni 159,1•1,0092=160,56 ming kishiga teng bo’ladi.
2006 yil uchun aholi soni 160,56•1,0092=162,04 ming kishiga teng bo’ladi va h.k.

3. 
   Dinamika qatorlarining hadlari bir-biriga bog’liq. Masalan, tovar oboroti bilan muomala harajatlarini olaylik. Birinchi ko’rsatkichning o’zgarishi so’zsiz ikkinchi ko’rsatkichning o’zgarishiga olib keladi. Boshqacha bir misol. Biz tuman yoki viloyat bo’yicha bolalar sonini (o’lish jadvali asosida) n yildan keyin qanchaligini aniqladik. Endi shu ko’rsatkich asosida n yildan keyin bolalar tovarlari yoki maktablar soni qancha bo’lishi bolalar soniga qarab aniqlanishi mumkin. Bu maxsus hisob-kitoblarni o’quv qo’llanma miqyosida bajarib bo’lmaydi.
   
4. 
   Dinamika qatorlari hadlarini tekislangan hadlar asosida ham ekstrapolyatsiya (bashoratlash) qilish mumkin. Odatda, to’g’ri chiziqli tenglama formulasi qo’llaniladi.
   

^У t ^{ а0  а1t}
Agarda biz 1999-2004 yillarga berilgan dinamika qatorining hadlarini analitik tekislagan bo’lsak, endi shu qatorni davom ettirish mumkin, ya’ni t oshib boraveradi.

5. 
   Dinamika qatorlari hadlarini bashoratlashda qator hadlarini avtoregression funktsiyalariga asoslanish mumkin. Bu metodda o’rganilayotgan qator avtokorrelyatsiya nuqtai nazaridan tahlil qilinadi.
   

Avtokorrelyatsiya qancha yuqori bo’lsa, qatorning kelgusi hadlarining bashoratlashga shuncha asos yuqoriligiga hech qanday shak-shubha yo’q.
Biroq avtokorrelyatsiya darajalar orasidagi har xil uzilishlar uchun hisoblanishi kerak. Qator hadlari o’rtasidagi avtokorrelyatsiya mavjudligini aniqlab, so’ng uni ifodalovchi tenglamani hisoblash mumkin va olingan natijalar asosida qator hadlari bashorat qilinadi.