Namangan muhandislik qurilish

а) б) 
1-расм. Тупроқни доирасимон (а) ва овалсимон (б) тиш таъсирида 
деформацияланиш тезлиги схемалари 
Тупроқни деформацияланиш тезлиги 
a
V
(2-расм) понасимон тишнинг 
барча ишчи сиртида бир хил бўлади ва қалинлиги (тиш кенглиги) бўйича 
тупроқни бир хил деформациялайди. Шунга асосан айтиш мумкинки, 
понасимон тиш қўлланилганда тупроқда ҳосил бўладиган кучла-нишлар 
концентрацияси катта бўлади ва шу боис у доирасимон ва овалсимон тишлар
нисбатан тупроқни сифатли увалайди. 
Тупроқнинг деформацияланиш тезлиги қуйидагича бўлади 
,
cos
sin


n
a
V
V =
(3) 
бунда 
−
 тиш ўткирланиш бурчагининг ярми. 
Бундан ташқари тишнинг қирраси ўткир ва ишчи сиртлари текис бўлганлиги 
учун бу тиш кесакларни сифатли майдалайди. Яна шуни айтиш мумкинки, 
понасимон тиш юмшатган тупроқ ундан ажралгандан кейин нисбатан катта 
кинетик энергия билан ҳаракатланганлиги сабабли кесаклар билан ўзаро 
тўқнашиши натижасида ҳам қўшимча майдаланишлар амалга ошади. 

---

355 
2-расм. Тупроқни понасимон тиш таъсирида деформацияланиш тезлиги 
схемаси 
Юқорида келтирилган ифода (3) дан кўриниб турибдики, понасимон 
тишнинг ўткирланиш бурчаги ортиши билан тупроқни деформацияланиш 
тезлиги ортади. Бу тупроқни юмшатилиш сифати яхшиланишига олиб келади. 
Демак, тишнинг ўткирланиш бурчаги мумкин қадар катта бўлиши керак. Бироқ 
бундай ҳолатда тишнинг ишчи сиртига тупроқни ёпишиб қолиши содир бўлади 
ва юмшатиш сифатига путур етади. Шунинг учун, тишнинг ўткирланиш 
бурчаги 

2
ни тупроқнинг уни ишчи сиртда сирпанишини таъминлаш 
шартидан келиб чиққан ҳолда танлаш тавсия этилади. 
Тупроқни тиш ишчи сиртларида сирпанишини таъминлаш қуйидаги 
шартдан аниқланади [3]
.
90


−

(4) 
Адабиётлардаги маълумотларга асосан [4], силлиқланмаган пўлат билан 
намлиги 15-19 фоиз бўлган ўртача оғирликдаги тупроқ орасидаги ишқаланиш 
коэффициенти 0,68-0,72 оралиғида бўлади. Бу ишқаланиш бурчагини 34-36° 
қийматига мос келади. Бундай ҳолатда юқоридаги ифодага асосан 

=110
2

бўлади.