Narx. Bozor muvozanatiga ta’sir qiluvchi

4. Iste’molchi yutug’i va ishlab chiqaruvchi yutug’i.
Bu yerda chiziqli taklif va talab chiziqlari yordamida qanday qilib oddiy hisobkitoblar qilinishini qarab chiqamiz. Buning uchun, bozor ma'lumotlariga muvofiq talab va taklifning chiziqli grafiklarini chizishni qarab chiqishimiz kerak. (Biz hozir, statistik usullar orqali quriladigan chiziqli regressiya, tenglamalarni hisoblashni qaramaymiz.) Faraz qilaylik, biror tovar uchun ikkita miqdor berilgan bo‘lsin: tovar narxi va uning miqdori, bu ko‘rsatkichlar bozorda muhim ko‘rsatkichlar hisoblanadi (bu ko‘rsatkichlar bozorda o‘rtacha ko‘rsatkich bo‘lib, bozordagi muvozanatlik holatida aniqlangan, yoki bozordagi shart-sharoitlar turg‘unlashgan davrdagi ko‘rsatkichlar bo‘lsin). Bu ko‘rsatkichlarni muvozanat ko‘rsatkichlar deb qaraymiz
Berilgan tovarning muvozanat nuqta yoki uning atrofidagi narx bo‘yicha taklif va E E D S talab elastikligini mos ravishda va harflari bilan belgilaymiz.
P E * , Q* D , ES Bu ko‘rsatkichlarning, ya'ni va son miqdori, faraz qilaylik,
statistik hisob-kitoblar orqali aniqlangan va ular asoslangan bo‘lsin. Berilgan
ma'lumotlar asosida taklif va talab chiziqlarini quramiz. Taklif va talab chiziqlari
yordamida, talab va taklif miqdorining siljishlarini, narxning o‘zgarishini, berilgan
tovar miqdorining boshqa tovar narxiga nisbatan o‘zgarishini va hokazolarni
hisoblash mumkin.
Talab va taklifning grafigini chizamiz (4.4-rasm).
Talab va taklif tenglamalari quyidagicha yoziladi:
Q D  b0  b1  P Talab: (5)
Q S  a0  a1  P Taklif: (6)
a0 , a1 , b0 , b1 Asosiy muammo, berilgan tenglamalardagi o‘zgarmaslar
qiymatlarini aniqlashdan iborat. Bu o‘zgarmaslarni tanlash ikki bosqichda amalga


Ma’lumki, har bir xaridor muayyan pul summasi evaziga ko’p-roq va sifatli tovar olishni, ko’proq naf ko’rishni o’ylaydi, ya’ni mumkin qadar arzon sotib olishga intiladi. Sotuvchi esa bunga teskari maqsad, mumkin qadar qimmat sotishga intiladi. U tovar ishlab chiqarish uchun qilgan xarajatlarini qoplab, ma’lum miqdorda foyda olishni o’ylaydi. Shu sababli, bozorda sotuvchi narxi va xaridor narxi mavjud bo’ladi. Biroq, sotib olish va sotishdan iborat har qanday aniq faoliyat sotuvchi bilan xaridor o’rtasidagi bitim natijasi bo’lmish bitta narx bo’yicha amalga oshiriladi. Buni qanday amalga oshirishni quyidagi jadval yordamida ko’rish mumkin. Yuqorida ko’rib o’tganimizdek, talab va taklifning narxga bog’liqligini ifodalovchi ma’lumotlarni jadvalda keltiramiz.

Jadvaldan ko’rinadiki, tovar narxi 150 so’m bo’lgandagina talab bilan taklif miqdori teng. Narx ortgan sari talab kamayib taklif ortib boryapti, narx pasayishiga qarab talab ortib, taklif kamayib boryapti. Buning natijasida bozorda shu tovarga bo’lgan talab va taklif asosida narxga tazyiq o’tkaziladi. Narx 100 so’m bo’lganda, talab 25 birlik, taklif 8 birlik. Talab 7 birlik ortiq, aksincha narx 200 birlik bo’lganda taklif 25, talab esa 8, bozorda 17 birlik tovar ortiqcha. Bu nimaga olib keladi? Qandaydir favqulodda hodisa yuz bermasa 8 birlik tovar sotilganidan so’ng qolganini narxini tushira boradi, bo’lmasa sotilmay qoladi. Narxga yuqoridan tazyiq o’tkaziladi. Shunga o’xshash talabning oshib ketishi narxga quyidan tazyiq o’tkazadi. Talab ko’pligi, taklif qilingan tovar etishmasligi tufayli narx o’sib boradi. Agar narx 150 so’m bo’lsa, talab qilingan, ya’ni xaridor sotib oladigan tovar miqdori bilan taklif qilingan tovar miqdori teng bo’ladi. Bu talab bilan taklifning muvozanati deyiladi. Bozorda taklif qilingan tovar miqdori bilan talab miqdori teng bo’lgan sharoitdagi narx muvozanat narxi deyiladi. Shu narx bo’lgani holda talab qilingan tovar hajmi miqdoriy muvozanatni bildiradi. Talab va taklifning muvozanatini tahlil qilishda asrimizning yirik iqtisodchisi, Kembrij maktabi namoyandasi Alfred Marshall (1842— 1924) katta rol o’ynagan. Marshall muvozanatga vaqt nuqtai nazaridan qarab, uni 3 xil: lahzalik, qisqa muddatli, uzoq muddatli muvozanatga bo’ladi.