Navoiy davlat konchilik instituti konchilik fakulteti «konchilik ishi» kafedrasi

Ichki ag’darmalar va ularni hosil qilish

bet	10/10
Sana	26.11.2020
Hajmi	1.5 Mb.
	#152460

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Bog'liq
sohaga kirish fanidan (1)

2. Ichki ag’darmalar va ularni hosil qilish.

3. Ag’darmalar parametrlari va elementlari.

Gorizontal va nishab konlarni qazib olishda vaqtida ochilgan laximda ichki agdarmani hosil

qilish mumkin bo’lmaganda, kon jinsini karyer chegarasidan tashqarisidagi ag’darmaga jo’natiladi.

Ko’pincha qurilish materiallarini ishlab chiqarishda tog’ jinsini tashqi agdarmaga jo’natiladi.

Bunda foydali qazilma katta bo’lib, qoplovchi tog’ jinslarining qalinligi esa kichik bo’ladi. Foydali

qazilmani ikki-uch gorizonlarda ishchi xududi bir xil bo’lib ishlaganda, ochilgan laxim hosil

bo’lishiga qaramasdan, ochish kon jinsidan omborxona hosil qilish mumkin bo’lmaydi, shunday

bo’lgandan keyin kerakli va iqtisodiy samaradorligi mumkinligi xolatida keyinchalik foydali

qazilma zaxirasini ishlash katta chuqurlikda bo’lishi mumkin. Ochish kon jinsini tashqi ag’darmaga

jo’natishni issiq iqlimli konlarda muvafaqiyatli qo’llash bilan birgalikda doimo yaxlab turadigan

sogmalarni ishlashda ham qo’llash mumkin. Bu yerda ularni ochish katta maydonda ochishni talab

qilinadi, chunki u quyoshda eriydi.

Sochma konlarini qazishda qoplovchi tog’ jinslarini ochish ishlarini buldozer yordamida

olib borilib, ag’darmani poligonning bortida joylashtiriladi.

Mana shu variantga ochish jinsini gidromexanizatsiya vositasida ishlab suv ag’darmasini

karyer chegarasidan tashqarida joylash bilan olib borish texnologik sxemasi kiradi.

Ochish jinsini ichki va tashqi tukmalarga jo’natish gorizontal yoki nishab xolatida katta

chuqurlikda katta qalinlikda yetgan qatlamda qo’llaniladi. Bunda hamma kon jinsini ichki to’kmaga

joylash mumkin bo’lmay qoladi. Ba'zida ikkita yoki ko’p sonli qatlamlar bo’lgan bunday konlarni

ishlashda, ochish jinsni tashqi to’kmaga transport qilinsa, qatlamlar orasidagi jinsni tashqi

ag’darmaga jo’natiladi. Shunday qilib, hamma kon jinsini xajmini tashqi to’kmaga jo’natishni

yo’qotiladi.

Texnologik sxemaning qurinishi katta gorizontal yoki nishab qkatlamlarini qazib olishda

qo’llaniladi. Bunda ishchi ekskavator uskunalari konsolli to’kma hosil qiluvchilar yoki transport-

to’kma ko’prigini chiziqli o’lchamlari ishlab chiqarishni hamma qalinlikdagi yopilgan jinsni laxim

bo’shlig’iga jo’natishi mumkin bo’lmay qoladi. Bunday xolatda yopilgan jinsni qalinligi tik

bo’yichi ikki bo’limga bo’linadi: yuqori bo’limi jinsini transport vositasida ichki to’kmaga jo’natish

bilan olib borilsa, pastki laxim bo’shlig’iga konsolli to’kma hosil qiluvchilar yoki transport-to’kma

ko’prigi bilan jo’natiladi.

Bir cho’michli ekskavatorlar bilan ochish jinsini joylashni birgalikdagi texnologik sxemasi

va transport vositasida laxim bo’shlig’iga jinsni jo’natish katta qalinlikdagi ochish jinsini ishlashda

qo’llaniladi. Bunday texnologiyani ishlatilishiga Razdol oltingugurt konini ishlashi misol bo’lla

oladi. Unda ochishni pastki ochish jinsini ESH-14 G`75 draglayni bilan ishlangan bo’lsa, ichki

to’kmada ekskavator ESH-10 G` 60 yordamida qaytatdan tashlanadi. Yuqoridagi pog’onani

mexanik cho’michli ekskavatorda ishlab, avtomobil transportida kon jinsini ichki to’kmaga

tashiladi. Bu karyerdagi tuproqni suv mexanizatsiyasi bilan olinadi.

Ishlab chiqarish unumdorligi katta bo’lgan karyerni ikkita rotorli ekskavatorlar ERG-1600-

31 va ikkita konsolli to’kma hosil qiluvchi qo’llash bilan ishlashni varianti kursatilgan. Bitta

ekskavatorda pog’onani yuqorigi ochish jinsini ishlab, jinsni lentali konveyerga ortib to’kmadagi

konsolli to’kma hosil qiluvchi OSH-90 G`4500 ga transport qilinadi. Ikkinchi ekskavator pog’onani

pastqi jinsi olib, jinsni to’g’ridan-to’g’ri konsolli to’kma hosil qiluvchi OSH-150G`4500 ga

yuklanadi hamda uni laxim bo’shlig’iga to’kma hosil qiluvchi OSH-150 G`4500 bilan transport

qilinadi.

Qiya va og’ma konlarni geologik sharoiti, ya'ni ma'dan boyligini chuqurga yer ichiga qarab

ketishi, hosil qilingan laxim bo’shlig’idan kerakmas kon jinsini joylashga yo’l qo’ymaydi. Shuning

uchun bunday konlarni ishlashda, ochish jinsini tashqi to’kmaga transport vositasida tashish

texnologiyasi keng qo’llaniladi. Mana shu tartib texnologiyasida ko’mir razrezlarida 55%, temir

ma'dan konida 90% va 100% rangli metal ma'dani karyerlarida qo’llanilgan. Bu texnologiya tog’li

relyefli konlarni ishlashda ham qo’llanishi mumkin.

Qiya va tikka yaqin konlarni ishlashda, kon ishlari chuqurga qarab rivojlanib boradi,

ishlatish xududi ya'ni, bir vaqtnngi o’zida ishlovchi pog’onalar soni ishlatish jarayonida o’zgaradi.

Kon tayyorlov ishlari karyerni hamma ishlash davrida olib boriladi, ularni nisbiy xajmini

karyerni ishchi xududini chuqurlashishi bilan odatda oshib boradi, karyer ichida transport masofasi

qo’shilib boradi.

Shular tufayli kon massani jo’natish harajati, foydali qazilmani qazib olishdagi umumiy

narxi mana bu konlarda 70% yetadi, shuning uchun kon ishlab chiqarish texnologiyasi, demak, qiya

va tikka yaqin konlarni ishlab chiqarish texnologiyasini variantlarini, kullanilayotgan transport

kurinishiga boglik hamda kuriladi.

Kon katta ulchamda yotganda va katta xajimda tashish bulganda, temir yul transporti

kullaniladi. Bu ishlab chikarishni farklanadigan fazilati shundan iboratki, katta sonli transport

vositalarini ishchi maydonda va karyer bortlarida joylashishidir.

Karyer chuqurligi katta bo’lgandagi temir yo’l trassasi tashqi to’kma va foydali qazilmani

qabul qilish punktlarini ishlab chiqarish joyi bilan bog’lashga xizmat qiladi. Bu yo’l, karyerni

qiyalik burchagi xattoki maksimal bo’lganda qiyin yo’l bo’lib, o’zining uzunligi bo’yicha kattadir.

Karyerda ishlab chiqarish joyi yaqinida va to’kmada to’kma berki yaqinida vagonlarni almashtirish

punkti kerak, qiya xandak yo’llariga yondashuvchi ishlab chiqarish yo’llari maydoni, qabul qilingan

ochish, kon ishlari rivojlanishi jadallashini kerakligi, yo’llanilayotgan uskunalarni o’lchamlari,

ishlab chiqarish tartiboti elemenlariga maxsus talablarni aniqlaydi.

Transport votasini xizmatiga harajatni kamaytirish uchun agarda ishlab chiqarish bilan

pog’onali kam gorizont sonida olib borilsa, konni ochish jinsini temir yo’l transportida tashish

maqsadga muvofiq bo’ladi.

Ishchi maydon kengligi uskunalarni ishda unumli ishlashini ta'minlashi shart. Bunda asosiy

kon mashinalari va transport vositalari, to’kma o’tkazish ishlari, yordamchi transport va uskunalarni

xavfsiz joylanishi ta'minlanishi kerak. Bu maydon pog’onalar va xavfsiz bermani bog’lanmagan

xolda cho’zilishi uchun rezerv yo’lagini tashkil qilgan bo’lishi kerak.

Karyerni qurish davrida, kon-kapital ishlar xajmini kamaytirish maqsadida, ishchi maydon

kengligini minimal qabul qilinadi. Ishlash davrida ishchi, maydon kengayadi, chunki ochish ishlari

rivojlanadi, foydali qazilma zaxirasini ochilishi ko’payadi.

Ishchi maydonni kengligini aniqlashda, maydonda qo’shimcha uskunalarni va

kommunikatsiyalar (yig’ilgan havo seti, yoritish simi, suv keltirish) ni joylanish mumkinligini ham

hisobga olib buldozer, manyovrlalini harakatini ham xisobga olgan, xududni zaryadlash mashinasini

va xududni tekislashni ham xisobga olmoq shart. Odatda qo’shimcha yo’lak 5-6 m kenglikda

bo’lishi shart.

Nazorat savollari:

1.  Tashqi ag’darmalar va ularni hosil qilish.

2.  Ichki ag’darmalar va ularni hosil qilish.

3.  Ag’darmalar parametrlari va elementlari.

A D A B I YO T L A R

1. I.A.Karimov. O’zbekiston XX1 asr bo’sag’asida xavfsizlikka taxdid, barqarorlik

shartlari va taraqqiyot kafolatlari.Toshkent, «O’zbekiston», 1997

2. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi amalda. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar

maxkamasining ta'lim to’g’risidagi qarorlari.Toshkent,1998.

3. O’zbekiston Respublikasi oliy ta'lim tizimini islox qilish bo’yicha me'yoriy hujjatlar. 1

qism. Toshkent, 1998.

4. Normativnie dokumenti po reformirovaniyu sistemi visshego obrazovaniya Respubliki

O’zbekistan. Chast II. Tashkent, 1999.

5. Gosudarstvenniy standart O’zbekistana. Gosudarstvennaya sistema standartov

neprerivnogo obrazovaniya. Tashkent. 1998 g

6. N.Maxmudov., A.Madvaliyev., N.Maxkamov va boshqalar. O’zbek tilida ish yuritish

(munshaot). Toshkent. 1990.

7.  Isamuhamedov.U.A. Kon ishlari asoslari. T. O’zbekiston, 1998y. 156 bet.

8.  Sagatov.N.X.”Kon ishi asoslar”. O’quv qo’llanma TDTU, 2005y. 212 bet.

9.  Yegorov.P.V va boshqalar. Osnovi gornogo dela. M. MGGU, 2000g 405str.

10.  Jgalov.M.L.,  Yarulin.S.A.  Texnologiya  i  mexanizatsiya  podzemnix  gornix  rabot.  M.

Nedra, 1990g. 356 str.

11.  Klechkov.A.P. Texnologiya gornogo proizvodstva. M.Nedra, 1982g 415str.

12.  Norxo’jayev O’. N. Injenerlik geodeziyasi. Toshkent. O’qituvchi. 1983 y.

13.  Borh-Komponiyets V. I. Geodeziya, osnovi aerofotos'yomki i marksheyderskogo dela.

M.: Nedra, 1984 g.

14.  T. Qo’ziboyev, «Geodeziya», Toshkent, 1976 y.

15.  A.G.Grigorenko, «Injenernaya geodeziya», Moskav, 1988 g.

16.  B.D.Fedorov, «Geodeziya», Moskva, 1969 y.

Internet saytlari:

 http:/www.ngmk.uz – Navoiy kon-metallurgiya kombinati.

 http:/www.agmk.uz – Olmaliq tog’ metallurgiya kombinati.

 http:/www.uz/rus/industries/cmi.htm – O’zbekiston ko’mir qazib olish sanoati.

 http:/www.uz/rus/industries/zdo.htm – O’zbekiston oltin qazib olish sanoati.

 http:/

www.mineral.ru

– Minerallar to’g’risida ma’lumot..