Navoiy davlat konchilik instituti Konchilik fakulteti

13.2-расм. Электромагнит релесининг кириш ва чикиш сигналлари ва ваыт щртасидаги боьланишлар.

Zanjirni uzish uchun komanda berilgan vaqtdan chiqish signalining eng minimal qiymatgacha kamayishi uchun ketgan vaqt uzish (uzilish) vaqti deb ataladi. Kontaktli apparatlar uchun ushbu vaqt ikkita qo’shiluvchidan iborat bo’lib, ulardan bittasi qo’yib yuborish vaqti deb, ikkinchisi esa yoy vaqti deb yuritiladi. 11.2,a-rasmda tok va boshqarilayotgan zanjirdagi vaqt o’rtasidagi bog’lanish keltirilgan, - b. rasmda esa tok va boshqaruvchi zanjirdagi (rele g’altagi) vaqt o’rtasidagi bog’lanish aks ettirilgan.

Relening asosiy xususiyatlaridan biri, ya’ni, uning kuchaytirish xususiyatlari Ru/Rsr nisbati bilan belgilanadi,bu yerda Ru- boshqariluvchi zanjir yuklamasining maksimal quvvati va Rsr – releni ishlab ketishini ta’minlovchi kirishdagi signalning minimal quvvati.

Relelarga asosan ularning belgilanishiga ko’ra talablar qo’yiladi.

Energetika tizimini ximoya qilish relelariga quyidagi 4 ta talab qo’yiladi, bular: selektivlik, ishlab ketish tezligi, sezgirlik va ishonchlilik.

Selektivlik degani, bu zanjirning faqat avariya xolatdagi bo’lagini ximoya qilishdir (manbadan uzishdir).

Ishlab ketish tezligi avariya xolatining oldini oladi, avariya xolatida ‘am energetika tizimining barqarorligini ‘amda elektr energiyasining yuqori sifatini ta’minlaydi.

• Rele sezgirligining oshishi ximoyalanmaganlik darajasini keskin kamaytiradi.
• Ishonchlilik esa og’ir avariya xolatining oldini oladi va ob’ektning normal ishlashini ta’minlaydi.
• Elektr yuritmalarini ximoya qilish relelari va avtomatik relelari quyidagi spetsifik (maxsus) talablarga javob berishlari kerak. Mazkur relelar juda og’ir sharoitlarda ishlaydilar, ya’ni boshqa uskunalar bilan turtinish e’timolligi, kontaktlar tebranishi, ishchi muxit chang va boshqa qo’shilmalar bilan ifloslangan sharoitlar va shu kabilar. Zamonaviy elektr yuritmalari sxemalarida soatiga 1000-1200 ulab-uzish talab qilinishi munosabati bilan relelar yuqori darajadagi mexanik va elektrik yemirilishga bardoshlilikka (ya’ni ulab-uzish miqdori (1-10)106 ga) ega bo’lishlari kerak. SHuningdek mazkur gurux relelari ishonchli ishlashni ta’minlashlari talab qilinadi.
• Elektromagnit asosidagi tok va kuchlanish relelarining konstruktsiyasini ko’rib chiqamiz.
•  
• 13.3-rasm. ET seriyasidagi relening tuzilishi.
•  
• Energetika tizimini ximoya qilish relelari sifatida jumladan ET seriyasidagi relelar qo’llaniladi. SHunday relening eskizi – rasmda keltirilgan.
• Elektromagnitning magnit o’tkazgichi 1 elektrotexnik po’lat listlaridan shixtalangan qilib terilgan. Relening g’altagi (cho’lg’ami) 2 ikkita bo’lakka bo’lib o’ralgan va g’altakning ‘ar bir sektsiyasini o’zaro ketma-ket yoki parallelp qilib ulash mumkin. elektromagnit yakori 3 elektrotexnik po’latdan Z shaklida yasalgan. Yakorp aylanganda magnit oqimi ortib boradi va bu esa xatto tokning «siljish toki» qiymatida yakorni to’yinishga olib kelishi mumkin. O’z o’rnida bu xolat yakorp Harakatining oxirida rele xosil qilayotgan moment qiymatini cheklaydi.
• Ushbu relelarning qaytarish koeffitsienti katta bo’lib, 0,85 ga teng. Ko’prikcha shaklidagi Harakatlanuvchan kontakt-detali 5 o’q bilan bog’langan richagga sharnirli qilib qatirilgan. Bunday usul kontaktga o’z-o’zini boshqarish imkoniyatini beradi. Kontaktlar tebranishini kamaytirish (bartaraf etish) uchun relening o’qi bilan bog’langan moyli dempferdan foydalanilgan. Kontaktga aks

• ta’sir etish kuchi spiral shaklidagi prujina 4 tomonidan xosil qilinadi. Prujinaning boshlang’ich deformatsiyasi richag 6 yordamida o’zgartiriladi. Yakorning boshlang’ich va oxirgi xolatlari maxsus tiragichlar yordamida belgilanadi.
• Relening ishlab ketish tokini ikki usulda rostlash mumkin, birinchidan, dag’al rostlash usuli g’altak sektsiyalarini ulash sxemasini o’zgartirish orqali va ikkinchidan, ravon rostlash usuli prujinaning boshlang’ich tortish kuchini o’zgartirish orqali amalga oshiriladi. G’altakni ketma-ket ulash sxemasidan parallelp ulash sxemasiga o’tkazish ishlab ketish tokining qiymatini 2 martaga oshiradi. Prujinaning tortish kuchini oshirish orqali xam ishlab ketish tokini 2 martaga oshiradi. SHunday qilib relening ishlab ketish tokini 1-4 diapazonda o’zgartirish imkoniyati mavjud. Bunday relelar ishlab ketish tokining 0,05 dan 200A gacha bo’lgan minimal ishlab ketish tokiga mo’ljallab ishlab chiqiladi.
• Za’ira koeffitsienti Kz>2 bo’lganda ishlab ketish vaqti 0,02 s ni tashkil etadi. Bunday relelarning iste’mol quvvati kichik bo’lib (0,1 VA) yuqori (+ 5%) aniqlikda ishlaydi.
• Kontakt tizimining kam quvvaliligi va tebranishni kamaytirish uchun releni juda yuqori darajada rostlash zarurati ushbu relelarning kamchiligi xisoblanadi.
• EN seriyali kuchlanish relelarining konstruktsiyasi yuqoridagi rele konstruktsiyasiga o’xshab ketadi. EN tipidagi relelar konstruktsiyasining farqi shundaki, ularning g’altagi ET relelarining g’altagiga nisbatan katta o’ramlar soniga va qarshiligiga ega bo’lib, g’altak kuchlanish manbasiga ulanadi. Bunday xolda iste’mol quvvati miqdori 1 VA miqdorigacha ortadi. Relening boshqa parametrlari ET relelarining parametrlari bilan bir xildadir.
• Misol tariqasida elektr yuritmalarni boshqarish uchun belgilangan tok va kuchlanish relelarini ko’rib chiqamiz. Odatda boshqarish va ximoya qilish sxemalarida katta qaytarish koeffitsientiga ega bo’lgan REV-300 seriyadagi relelar qo’llaniladi. Ushbu seriyadagi relelar g’altak parametrlarini moslagan xolda ‘am kuchlanish va ‘amda tok relelari sifatida ishlab chiqiladi.
• 13.4-rasm. REV – 300 seriyali rele.
•  
• 11.6-rasmda REV-300 seriyadagi tok relesi aks ettirilgan. Magnit o’tgazgich 1 U shaklga ega bo’lib, kesim yuzasi aylana bo’lgan sim chiviq (prutok) dan

• yasalgan. Yassi yakorp 2 aylanma Harakatga ega, u prizmada aylanadi va katta mexanik yemirilishga bardoshlilikni ta’minlaydi. Relening g’altagi 3, relening nominal tokidan kelib chiqqan xolda, mis o’tkazgichdan yasaladi. Prujina 5 ning bosish kuchi gayka 6 yordamida amalga oshiriladi. Yakor 2 Harakatlanuvchan kontakt 8 bilan izolyatsion plastinka 7 yordamida tutashtirilgan. Rele ikkita qo’zg’almas kontakt 9 va 10 larga ega. Harakatlanuvchi kontakt 8 burama (vintli) qisqich 11 bilan (elastik) egiluvchan bog’lovchi 12 orqali tutashtiriladi. Rele yagona blok ko’rinishida ijro etilib, yig’ma panelpning metall reykalariga shpilpkalar 4 yordamida qatirib joylashtiriladi. Mazkur relelar qaytarish koeffitsientining katta qiymatiga ega, chunki yakorpbilan o’zak o’rtasidagi yakorp tortilgandan so’nggi zazor (qoldiq bo’shliq) katta bo’lib (5.10–3 gacha), yakorpning Harakatlanishi esa bor-yo’g’i millimetrning ulushlarinigina tashkil qiladi. Rele tokining oldindan o’rnatiluvchi qiymati (tok ustavki), prujina 5 ning boshlang’ich deformatsiyasini (bosish kuchini) o’zgartirish orqali, nominal tokning 30-65% miqdori chegarasida o’zgartirilishi (rostlanishi) mumkin. Kuchlanish relelarida esa tokning o’rnatilgan qiymati nominal tokning 30-50% miqdorida rostlanadi. Prujinaning qisilishini ort tirganda yakorni qo’zg’alishini ta’minlovchi qo’zg’atish kuchlanishi Utr ortadi va qo’zg’atish vaqti quyidagi tenglamaga asosan ortadi:
• bu yerda Lr- induktivlik; Rr-rele g’altagi zanjirining qarshiligi.
• Utr ning qiymati ortishi bilan qaytarish koeffitsientining miqdori o’zgarib boradi. Qaytarish koeffitsientining qiymati eng kichik (qoldiq) zazorni va yakorpning Harakatlanish masofasini o’zgartirish orqali amalga oshiriladi. Bu esa o’z o’rnida qo’zg’almas kontaktlar 9 va 10 larning xolatini o’zgartirish bilan amalga oshiriladi. Qo’zg’almas kontakt 10 ni ko’tarilsa qoldiq zazor kattalashadi. Qo’zg’almas kontakt 9 pastga siljitilsa yakorpning Harakatlanish masofasi kamayadi. Kontaktlar o’rtasidagi masofaning minimal qiymati 1,5 mm ga teng.
•  
•