Navoiy davlat pedagogika instituti
Download 0.65 Mb. Pdf ko'rish
|
ikkinchi jahon urushi yillarida ozbek xalqining fashizm ustidan qozonilgan galabaga qoshgan hissasi
|
15
2. Ikkinchi jahon urushi yillarida o’zbek xalqining fashizm ustidan qozonilgan g’alabaga qo’shgan hissasi. Germaniya ustidan qozonilgan tarixiy g’alabada O’zbekiston sanoati va ishchilar sinfining munosib hissasi bor. O’zbekiston ishchilar sinfi urush yillarida yuksak onglilik va uyushqoqlik namunalarini ko’rsatib g’alaba uchun barcha zarur bo’lgan ishlarni qildi. Respublika iqtisodiyotini harbiy izga solish, armiyani dushman ustidan g’alaba qozonishini ta'minlashga qodir bo’lgan qudratli harbiy xo’jalikni barpo etish ana shu vazifalardan biri edi. Vaziyat nihoyatda og’ir edi. Gap shundaki, urushga qadar Sovet Ittifoqida chiqarilgan temirning 68 foizi, po’latning 58 foizi, alyuminiyning 60 foizi, g’arbiy mintaqalardan olinardi. Mudofaa ahamiyatiga ega bo’lgan og’ir sanoat korxonalarining ham katta qismi g’arbiy hududlarda joylashgan edi. 9 Endilikda bu huhdudlarni qisqa maddatda fashistlar Germaniyasi egallab oldi. Vazifa tez fursatlarda ana shu katta yo’qotishning o’rnini qoplashdan va dushman ustidan g’alabani ta'minlaydigan sanoat ishlab chiqarishini yo’lga qo’yishdan iborat edi. Bu borada O’zbekiston Respublikasining o’rin va salmog’i albatta katta edi. O’zbekiston Kompartiyasi Markaziy Qo’mitasi byurosining 1941 yil 25 avgustda qabul qilgan maxsus qarori asosida sanoat korxonalari ishiga rahbarlik qilish uchun jumhuriyat hukumat komissiyasi tuzildi. Bu komissiya jumhuriyat sanoatini harbiy izga solish masalalari bilan shug’ullandi. Natijada urushga qadar tinch ishlayotgan sanoat korxonalari qisqa muddat ichida harbiy texnika, qurol- yarog’ ishlab chiqaradigan korxonalarga aylantirildilar. O’zbekistonda 1941 yilning oxirlariga kelib 300 zavod va fabrika Qizil Armiya uchun qurol-yarog’ va o’qdori ishlab chiqara boshladi. Birinchi navbatda turgan masala mudofaa sanoati korxonalarini zarur bo’lgan yoqilg’i, elektor quvvati va metal bilan ta'minlashdan iborat bo’ldi. O’zbekiston Kompartiyasi Markaziy Qo’mitasining 1941 yil 5-7
9 Shamsutdinov R, Karimov Sh. Vatan tarixi. 3-kitob.T.: “Sharq”, 2009, 294-bet.
16
dekabrda bo’lib o’tgan V Plenumi respublika sanoatini harbiy izga solish sohasidagi ishlarga yakun yasadi, O’zbekistonga evakuatsiya qilingan sanoat korxonalarini tezlik bilan ishga tushirish, mamlakatga, front uchun kerak bo’lgan mahsulotlarni o’z vaqtida yetkazib berish bilan bog’liq masalalr muhokama qilindi va uni amalga oshirish bo’yicha tadbirlar ishlab chiqildi. Elektr energiyasi, yoqilg’i va xom-ashyo bazalarini rivojlantirish masalalariga ham katta e'tibor berildi. 1942 yil noyabrgacha Chirchiq, Toshkent energetika sistemalarining qishki quvvatini 160-170 ming kilovatga yetkazish, 4-5 oy ichida Toshkent yonida 60-70 ming kilovat elektr energiya bera oladigan issiqlik elektrostantsiya qurish, bu stantsiyalarni mahalliy ko’mir asosida ishlatish tadbirlari ilgari surildi. Respublikada metal-ko’mir va neft qazib chiqarishni ko’paytirish tadbirlari belgilandi. Bu ehtiyojlar uchun bir milliard so’m mablag’ ajratildi. Ushbu dasturni amaliy bajarishga doir bir qancha tadbirlar belgilandi va Solar, 1-Quyi Bo’z suv (birinchi navbatini), 2-Oqqavoq (ikkinchi navbatin), va Farxod gidroelektrostantsiyalarin qurish yuzasidan amaliy choralar ko’rildi. 10
qurilishining 1943 yilgi kuzgi plan topshiriqlarini bajarishga yordam ko’rsatish tadbirlari to’g’risidagi masalani muhokama qilib, qurilish sur'atlarini oshirish masalasini qo’ydi, barcha partiya tashkilotlariga gidroelektrostantsiya qurilishiga har tomonlama yordam berish, uni ishchi kuchlari va zarur materiallar bilan ta'minlashni topshirdi. Farxod GES qurilishiga respublikaning o’zida 8 ming kubometrdan ko’prik yog’och va boshqa binokorlik materiallari, 800 tonna metall, 110 mingdan ortiq har xil asbob-uskuna. Transport vositalari topilib ishga solindi. Bundan tashqari respublikamiz mehnatkashlari bu umumxalq qurilishiga 300 vagondan ko’proq har xil qurilish materiallari yubordilar. Ko’rilgan tadbirlar, Farxod GES ishchilarining qahramonona shijoati va mehnati tufayli Sirdaryoni jilovlash juda qisqa muddatda 10 oyda amalga oshirildi,
10 Shamsutdinov R, Karimov Sh. Vatan tarixi. 3-kitob.T.: “Sharq”, 2009, 295-bet.
17
holbuki odatda bunday ishlar 2-3 yilga cho’zilardi. Farxod GESning ikki agregati (birinchi navbat) 1946 yilning fevral oyida ekspluatatsiyaga topshirildi. SSSRning Oliy Soveti Prezidiumining farmoni bilan Farxod GES qurilishida jonbozdik ko’rsatganligi va qahramonona mehnati uchun 500 kishi Sovet Ittifoqining orden va medallari bilan mukofotlandi. Urush yillari Tovoqsoy, Oqtepa, Oqqovoq, Qibray, Solar, Qutbozsuv va boshqa gidroelektrostantsiyalar qurilib ishga tushirildi, natijada O’zbekistonda elektr energiya hosil qilish 1940 yildagi 482 mln.kv soatdan 1945 yilda 1.187 mln. va soatgacha ko’paydi. 11
katta e'tibor berildi. Ko’mir sanoatini rivojlantirishga 639 million 980 ming so’m kapital mablag’ solindi. Natijada jumhuriyatda ko’mir qazib chiqarish 1945 yilda 103 ming tonnaga yetdi yoki u 1940 yildagiga nisbatan 30 martadan ko’proq o’sdi, demakdir. Urush yillarida O’zbekistonning neft sanoati ham ulkan odimlar tashladi. SSSR Xalq Komissarlari Sovet 1941 yil 4 apreldagi “O’rta Osiyoda neft sanoatini rivojlantirish to’g’risida” maxsus qaror qabul qilindi. Ana shu qaror asosida O’zbekistonda yangi neft konlari ochildi. 1940 yildagiga qarganda respublikada neft qazib chiqarish 1945 yilda 4 marta ko’paydi va u yiliga 478 ming tonnani tashkil etdi. Elektroenergetika va yoqilg’i sanoatining yuksak bazalarining vujudga keltirilishi O’zbekistonda metallurgiya va mashinasozlik sanoatlarini ham rivojlanishi uchun baza bo’lib xizmat qildi. 1941-1942 yillarda respublikaga evakuatsiya qilingan korxonalar bazasida 16 ta yirik mashinasozlik zavodlari tashkil etildi. Mashinasozlik va metalni qayta ishlash sanoat tarmoqlarining yuqori sur'atlar bilan rivojlanishi metallurgiya ishlab chiqarish bazasini barpo etishni talab qilayotgan edi. O’zbekiston SSR Xalq Komissarlari Sovet 1942 yil 17 iyunda Bekobod shahrida metallurgiya zavodi qurishto’g’risida qaror qabul qildi. Zavod
11 Usmonov Q, Sodiqov M.O’zbekiston tarixi.T.: “Sharq”, 2007, 147-bet.
18
qurilishi bilan bog’liq bo’lgan masalalar bo’yicha O’zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti Byurosida 20-qaror qabul qilindi. 1944 yil 5 mart kuni O’zbekiston tarixida birinchi marta O’zbekistonning birinchi metallurgiya zavodi ishga tushdi va u faoliyatdagi korxonalar qatoriga qo’shildi. Urush yillarida respublikamizda rangli metallurgiya sanoati 6 marta o’sdi. O’zbekiston mehnatkashlari urush yillarida ximiya sanoati. qurilish materiallari sanoati, to’qimachilik, poyabzal, yengil va oziq-ovqat sanoati, mahalliy va kooperativ sanoati va transport tarmoqlarini rivojlantirish sohasida ham bir qator tadbirlarni amalga oshirdilar. 1945 yilda 1940 yilga nisbatan O’zbekiston SSR sanoati mahsulotining umumiy hajmi 7 baravar, shu jumladan. Og’ir sanoat ishlab chiqarish 4 baravar, mashinasozlik sanoati 13.4 baravar oshdi. Urush yillarida O’zbekiston xaritasida yangi sanoat markazlari: Chirchiq, Ohangaron, Bekobod, Yangiyo’l va boshqa sanoat shaharlari vujudga keldi. Toshkent shahri yirik sanoat markazlaridan biriga aylandi. Xullas, O’zbekiston sanoati urush yillarida frontga 2090 samolyot, 17342 aviamotor, 2318.000 aviabomba, millionlab minalar. Snaryadlar, granatalar va boshqa shuning singari qurol-aslaha va o’q dorilar yetkazib berdi. 12 yengil sanoat korxonalari va kooperatsiyasi artellari umumiy qiymati 443.3 million so’mlik mahsulotlarni front ehtiyojlari uchun ishlab chiqardi. Bu fashistlar Germaniyasini tor-mor keltirishda O’zbekistonning qo’shgan katta va munosib hissasidir. Neft-geologiya qidiruv tresti, neft tarmog'i qurilish-montaj tresti, neft qazib oluvchi ikkita trest, neft qazib chiqarish asbob-uskunalarni ta'mirlash zavodi, neft mashinasozligi zavodi barpo etildi. Andijon, Polvontosh, Changartosh, Chimyon neft konlarida mahsulot ishlab chiqarish ko'paytirildi. Urush yillarida Chuqurlangar, Tolmozor, Nayman, Shahrixon, Xo'jaobod, Janubiy Olamushuk va boshqa yangi neft konlari ishga tushirildi. Neft tozalash
12 Lafasov M. Jahon tarixi. T.”Sharq” 2013. 154–bet. 19
zavodi, ozakrit ishlab chiqarish yo'lga qo'yildi. Urush yillarida respublikada neft ishlab chiqarish 4 marta ko'paydi va 1945-yilda 478 ming tonnadan ortdi. Energetika va yoqilg'i sanoatining o'sishi mashina-sozlik sanoatining rivojlan ishiga qulay baza yaratdi. G'arbdan ko'chirib keltirilgan zavodlar bazasida 16 ta stanoksozlik, to'qimachilik va mashinasozlik korxonalari tashkil etildi. Urushdan oldingi respublikamizdagi ko'pgina zavodlar ham turli asbob-uskunalar, mashi- nalar, jangovar texnika ishlab chiqarishga moslab qayta qurilgan edi. Bu korxonalarning noni - metall hisoblanadi. Shu bois metallga bo'lgan talab tobora oshib bordi. O'zbekiston Xalq Komissarlar Soveti 1942-yil 17-iyunda Bekobodda metallurgiya zavodi qurishga qaror qabul qildi. Rossiya va Qozog'iston sanoat korxonalaridan ko'plab asbob-uskunalar keltirildi. Metallurgiya zavodini qurish butun respublika mehnatchilarining ishiga aylandi. Sanoat korxonalari zarur miqdor-da mutaxassislar ajratishdi, kolxoz-sovxozlar ishchi kuchi bilan ta'minladi. Zavod qurilishida 30 mingdan ko'proq kishilar ishtirok etdilar. Beloretsk, Dobryanka,Guryev, Makeyevka zavodlaridan po'lat erituvchi mutaxassislar keldilar. Yuzlab o'zbekistonlik yigit-qizlar Ural va Sibirning sanoat korxonalarida marten va prokat ishlarini o'rganib keldilar. 13
O'zbekistonning birinchi metallurgiya zavodi 1944-yil 5-mart kuni dastlabki metall mahsulotlarini bera boshladi va tez kunlarda zavodning birinchi navbati, 1945-yil fevraldan ikkinchi navbati ishga tushirildi. Geologik-qidiruv ishlari natijasida ko'plab qora va rangli metall konlari ochildi. Urush yillaridayoq Langar, Ingichka, Qo'ytbsh, G'ortepa, Olmaliq rangli metall konlari, Oqtosh boksit konini o'zlashtirish ishlari bosh-lanib ketdi. Ulardan qazib olingan volfram, molibden, mis, alyumin va boshqa mahsulotlarni qayta ishlash korxonalari qurildi.
13 Usmonov Q, Sodiqov M.O’zbekiston tarixi.T.: “Sharq”, 2007, 148-bet.
20
Kimyo sanoati rivojlandi. 1944-yil yanvaridayoq Gorkiy va Stalinogorsk kimyo kombinatlaridan ko'chirib keltirilgan uskunalar asosida qurilgan Chirchiq elektro-kimyo kombinatining ikkinchi navbati muhim kimyo mahsuloti ammiak ishlab chiqara boshladi. 1943-yilda Quvasoy kimyo zavodi, Qo'qon superfosfat zavodi, Farg'ona gidroliz zavodi qurilib ishga tushirildi. Kimyo sanoati mahsulotlari salmog'i 1940-yilga nisbatan 1945-yilda 6,1 baravarga ko'paydi. Urush yillarida qurilish materiallari sanoati, to'qimachilik va poyabzal sanoati, oziq-ovqat sanoati, mahalliy sanoat tarmoqlarini rivojlantirish tadbirlari amalga oshirildi. Faqat 1943-yilda 12 ta yog' zavodi, 3 ta paxta tozalash zavodi, 4 ta qand va 4 ta konserva zavodlari qurilib ishga tushirildi. Sanoat korxonalarining kengayishi, yangi qurilgan zavod-fabrikalarning ishi, muvaffaqiyati ularni malakali ishchilar bilan ta'minlashga bog'liq edi. Yuz minglab kishilarning, xususan, tajribali xodimlarning frontga safarbar etilishi katta qiyinchiliklar tug'dirardi. Keksalar, ayollar, ayniqsa armiyaga chaqirish yoshiga yetmagan o'smirlar va qizlar korxonalarga jalb etildi, ularga hunar o'rgatildi, respublikada 100 mingdan ko'proq malakali ishchilar tayyorlandi. Faqat hunar va temiryo'l bilim yurtlari, fabrika-zavod ta'lim maktablari 57 mingdan ziyod yosh ishchi kadrlarni tayyorlab berdilar. Korxonalar zimmasiga yuklangan katta topshiriqlar kishilardan jismoniy zo'riqish, hatto holdan toyguncha ishlashni talab qilardi. O'zbekistonliklar g'alaba uchun har qanday og'irlikni, qiyinchiliklarni yengib o'tdilar, respublikani qizil armiyaning qurol-aslahaxonasiga aylantirdilar. Urush yillarida O'zbekistonda 280 ta yangi sanoat korxonalari qurilib ishga tushirildi. Sanoatning yangi
tarmoqlari—aviatsiya, stanoksozlik, og'ir mashinasozlik, qora va rangli metallurgiya va boshqa tarmoqlari vujudga keldi. 1940-yilda yalpi sanoat mahsulotida og'ir sanoatning hissasi 13,9 foizni tashkil etgan bo'lsa, 1945-yilda 47,5 foizni tashkil etdi. 14
14 Usmonov Q, Sodiqov M.O’zbekiston tarixi.T.: “Sharq”, 2007, 150-bet.
21
Sanoatchilarimizning fidokorona mermati tufayli O'zbekiston sovet armiyasining qurol aslahaxonasiga aylandi. O'zbekiston frontga 2090 samolyot, 17342 avia-motor, 2318 ming aviabomba, 1,7 mingdan ortiq mino-myot, 22 mln dona mina, 560 ming snaryad, milliontacha granata, 330 ming dona parashyut, harbiy ehtiyojlar uchun 100 ming km dan ortiq maxsus sim, 125 ming km telefon kabellari va boshqa mahsulotlar yetkazib berdi. Bu o'zbekistonliklarning fashist bosqinchilarini tor-mor etishga qo'shgan ulkan hissasi sifatida jahon tarixidan munosib o'rin oldi.
22
1941-1945 yillardagi urushda qozonilgan tarixiy g’alabada O’zbekiston qishloq xo’jaligi mehnatkashlarining ham salmoqli hissalari bor. Dushman Boltiqbo’yi, Ukraina va Belorussiya chegaralaridan tortib toki-Moskva–Leningrad shaharlarigacha bo’lgan katta hududni bosib olgandi. Bu hol sanoatni hom ashyo bilan, aholini xususan jangchilarni kiyim-kechak. oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta'minlashda juda katta qiyinchiliklar tug’dirdi. O’zbekiston qishloq mehnatkashlari vujudga kelgan bu qiynchiliklarni ongli suratda to’g’ri tushundilar va dushman vaqtincha okkupatsiya qilib olgan hududlar hissasini ham qoplaydigan hom ashyo, oziq-ovqat mahsulotlari yetkazib berish uchun o’zlarining butun mehnat faoliyatlarini, harbiy ishga solib qayta qurdilar. Bir qator obektiv va subektiv sabablarga ko’ra jumhuriyatda qishloq xo’jaligini qayta qurish g’oyatda katta qiyinchiliklar bilan ko’chdi. Mamlakatdagi barcha sanoat korxonalari urush manfaatlariga bo’ysundirilib qayta qurilganligi oqibatida respublikamizga Markazdan traktorlar va boshqa qishloq xo’jaligi mashinalari kelishi deyarlik to’xtab qoldi. Jamoa va davlat xo’jaliklaridagi texnikani ta'mirlash uchun kerakli materiallar, ehtiyot qismlar, o’g’it va yonilg’i bilan ta'minlash umuman qisqarib ketdi. Yuz-yuz minglab qishloq mehnatkashlari frontga, Vatan mudofaasiga safarbar qilindilar. Asosan paxtachilikka ixtisoslashtirilgan respublika dehqonchiligining yo’nalishi ham keskin o’zgardi. Paxtachilikni asosiy tarmoq sifatida saqlab qolgan holda endi respublika mehnatkashlari mamlakatga juda ko’p miqdorda don, qand lavlagi, kanop, pilla savzavot va poliz mahsulotlari ham yetkazib berishi kerak edi. Usmon Yusupov O'zKP(b) MQning 1941-yil dekabrida o'tgan V plenumida O'zbekistonda g'alla masalasini hal qilish, o'zimizni o'zimiz un-non bilan ta'minlashimiz kerak, degan vazifani ilgari surdi. Don ekiladigan sug'oriladigan yer maydonlari kengaytirildi. Zarang yerlar, qo'riqlar, to'qaylar, lalmikor yerlardan ham foydalanildi. 1942-yilda 1408,1 ming gektar, 1943-yilda 2090,2 ming gektar yerga g'alla va dukkakli ekinlar ekildi. Natijada don mahsulotlari yetishtirish ko'payib, 1941-yilgi 4,8 mln so'm o'rniga 1943-yilda 5,3 mln so'm olindi, respublika ehtiyojlari qondirildi.
Qishloq xo'jaligida O'zbekiston uchun yangi tar- 23
moq — qand lavlagi yetishtirish yo'lga qo'yildi. Samarqand, Farg'ona, Toshkent, Qashqadaryp viloyatlari lavlagi yetishtirish bo'yicha ixtisoslashtirilib, 1942- yildayoq 65 ming gektarga, keyingi yillarda 70 ming gek-tardan ortiqroq hosildor yerlarga qand lavlagi ekildi. Jizzax, Pastdarg'om tumanlarida har gektardan 400— 800 sentnerdan lavlagi hosili olindi. 15
Qo'qon, Yangiyo'l qand zavodlari qurildi. Respublika bo'yicha 1944-yilda davlatga 1 mln 373 ming sp'mlik, 1945-yilda 1 mln 646 so'mlik qand lavlagi topshirildi. Urush yillarida O'zbekiston butun Ittifoqda ishlab chiqarilgan qandning to'rtdan bir qismini berdi.Bunday murakkab, og’ir vazifani O’zbekiston mehnatkashlari so’zsiz bajardilar. Respublikamiz qishloq xo'jaligi xodimlari urush yillarida davlatga 1262 ming tonna don, 54,1 ming tonna pilla, 482 ming tonna kartoshka va sabzavot, 57,5 ming tonna meva va uzum, 36 ming tonna quruq meva, 159 ming tonna go'sht, 22,3 ming tonna jun yetkazib berdilar. 16
etilgan o’zining “G`alaba biz tomonda!” maqolasida bunday yozgan edi: “Hamma narsa front manfaatlari uchun qaratilgan. O’zbekiston kolxozchilari bu yil yetishtirilgan mo’l paxta hosilini yig’ib-terib olishda katta jasorat ko’rsatmoqdalar. Terimchilar o’rtasida o’n besh mingchilar harakati keng yoyildi. Hammaning diqqat e'tibori mo’l hosilni tez terib olib, davlatga topshirishga qaratilgan. Biz yetishtirgan paxtaning har bir grammi dushman uchun o’zgarilmas zarbadir!”. 1941 yilda O’zbekistonda qishloq xo’jaligi xodimlari davlatga 1645,7 ming tonna, yoki 1940 yildagiga nisbatan qariyb 200 ming tonna ko’proq paxta topshirdilar, hosildorlik gektar boshiga 17,7 sentnerga yetdi, davlat rejasi 106 protsent bajarildi. 1941 yil iyul oyi oxirlarida respublika bo’yicha 1940 yilning shu davriga nisbatan davlatga uch hissa ko’p g’alla, 12,051 tonna pilla topshirildi.
15 Usmonov Q, Sodiqov M.O’zbekiston tarixi.T.: “Sharq”, 2007, 152-bet. 16 Usmonov Q, Sodiqov M.O’zbekiston tarixi.T.: “Sharq”, 2007, 153-bet.
24
O’zbekiston qishloq mehnatkashlari 1942-1943 yillarda ham jon kuydirib mehnat qildilar. “Hamma narsa-front uchun, hamma narsa g’alaba uchun!”, «O’zim uchun va frontga do’stim uchun!» degan shiorlar ostida qo’shimcha majburiyatlar oldilar. Jamoa va davlat xo’jaligi dalalarida ko’p ming kilogrammchilar “o’n ming kilogrammchilar”, “o’n besh ming kilogrammchilar” harakati keng quloch yoydi. Ammo 1942-1943 yillarda vaziyat juda og’ir keldi. Jumhuriyat paxtakorlari paxta tayyorlash davlat rejalarini bajara olmadilar, paxtaning hosildorligi gektar boshiga keskin pasayib ketdi. 1941 yildagi 17,7 sentnerdan 1942 yilda 9,4 va 1943 yilda esa 7,1 sentnerga tushib ketdi. Jami bo’lib O’zbekiston SSRning jamoa va davlat xo’jaliklari davlatga paxtani 1 million tonnaga yaqin kam berdilar. 1942-yil fevral-martda barpo etilgan Shimoliy Toshkent kanali 15 ming gektar yerni sug'orish imkonini berdi. Kattaqo'rg'on, Kosonsoy, Rudasoy suv omborlari, Yuqori Chirchiq, Shimoliy Farg'ona, So'x—Shohimardon, Uch'qo'rg'on kanallari qurildi. Natijada respublikaning sug'oriladigan yer maydonlari 454,7 ming gektarga kengaydi.VKP(b) Markaziy Komiteti 1944 yil 6 martida «O’zbekistonda paxtachilikni tiklash va rivojlantirish choralari to’g’risida» qaror qabul qildi va O’zbekiston firqa va sovetlar rahbarlarini qattiq siquvga oldi. Majlisda raislik qilayotgan A.S.Shcherbakov O’z KP MKning birinchi kotibi Usmon Yusupovning qo’pollik bilan bo’lib: “O’rtoq Yusupov, mamlakat uchun og’ir bo’lgan shunday vaqtda siz armiya va xalqni ishtonsiz qo’ymoqchimisiz?” degan edi. Respublikadagi haqiqiy ahvolni anglab yetishni istamagan VKP(b) MK Tashkiliy byurosi U.Yusupovni paxta ekin maydonlarini asossiz qisqartirganlikda ayblab, unga «qattiq hayfsan» e'lon qildi. 17 Qarorda O’zbekistondagi vaziyat tahlil qilindi, firqa sovet va jamoat tashkilotlarining paxtachilikka rahbarlik qilishda yo’l qo’ygan hato va kamchiliklari keskin tanqid qilindi: Ozuqabop ekinlar maydonini kengayishi hisobiga paxta maydonlari kamayib ketdi. Xo’jaliklarda ekin maydonlarining tuzilmasi o’zgarib ketdi, ishchi kuchi, texnika, o’g’itlar yetishmay
17 O`zbеkistonning yangi tarixi. Ikkinchi kitob. O`zbеkiston sovеt mustamlakachiligi davrida, T.: “Sharq” 2000, 449-b. 25
qoldi, mexanizator va kambayinchilar tayyorlash kamayib ketdi: mineral o’g’itlar ishlab chiqarish ham keskin kamaydi. Jamoa xo’jaliklarining yuk avtomobillari bilan ta'minlash darajasini ham achinarli ahvolda edi. Paxtachilikni rivojlantirishda jamoa xo’jaliklarining ichki imkoniyatlaridan to’liq foydalanilmadi. Ularni xo’jalik tashkiliy jihatdan mustahkamlashga yetarli
darajada e'tibor
berilmadi, ilg’orlar tajribasi umumlashtirilmadi va ommalashtirilmadi, mehnatni tashkil etish va hisobga olishda egasizlikka va buzilishlarga yo’l qo’yildi, yerlar agrotexnika qoidalari asosida ishlanmadi, shudgorlash ishlari sifatisiz amalga oshirildi va paysalga solindi. Ba'zi tuman xo’jaliklarida g’uzapoyalarni yig’ishtirib olish cho’zilib ketdi. G`o’za qator oralarida ishlov berish muddatlari kechikib va sifatsiz o’tkazildi. Albatta bu kamchiliklarning urush bilan bog’liq obektiv va subektiv sabablari bor edi. Shu sababdan O’zbekiston firqa va sovet tashkilotlari markaziy Ittifoq hukumatining yordami bilan respublika jamoa, davlat xo’jaliklari va MTSlarining moddiy-texnika bazalarini mustahkamlash uchun 1944-1945 yillarda urush yillarining qiyinchiliklariga qaramasdan O’zbekiston uchun 2300 yangi traktorlar, 3000 yuk avtomobili, 70 mingdan ortiq dona qishloq xo’jalik inventarlari, 660 ta ta'mirlash asbob-uskunalari va 375 ming tonna mineral o’g’itlar ajratdilar. Shaharning qishloqqa otaliq yordami kuchaytirildi.Ko’rilgan chora-tadbirlar natijasida O’zbekiston 1944 yilni quvonchli muvaffaqiyatlar bilan yakunladi. Paxta tayyorlash rejasi 15 dekabrdayoq ado etildi. Davlatga 820 ming tonna yoki 1942 yildagiga qaraganda 325 ming tonna ko’p paxta sotildi. 18 O’zbekiston qishloq mehnatkashlari mamlakat va xalq hayoti uchun eng og’ir bir sharoitda bu murakkab vazifani muvafaqiyatli suratda hal etib 1945 yilda kattagina yutuqlarga erishdi. Davlatga paxta topshirish rejasi 26 dekabrda 100,6 protsent qilib ado etildi, va 1944 yildagiga nisbatan bir necha ming tonna ko’p paxta yetkazib berildi. Urushning dahshatli va og’ir yillarida ishchilar bilan dehqonlar, shahar bilan
18 Shamsutdinov R, Karimov Sh. Vatan tarixi. 3-kitob.T.: “Sharq”, 2009, 299-bet.
26
qishloq o’rtasidagi mustahkam do’stlikning samarasi tufayli bunday murakkab va ulug’vor ishlarni amalga oshirish mumkin bo’ldi. Birgina Toshkent shahar sanoat korxonalarining o’zigina 1941-1945 yillar mobaynida jamoa xo’jaliklariga 5 ming yaigit seyalkasi, 2 ming dizel, 1552 kurak chuviydigan mashina, 8,8 ming g’o’zapoyalarni yig’ishtirib beradigan mashinalarni berdi. Butun respublika qishloq xo’jaligi uchun tayyorlab berilgan ehtiyot qismlar 16 million so’mni tashkil etdi. Bundan tashqari shahar aholisi qishloq mehnatkashlariga ming-ming tonnalab mineral va mahalliy o’g’itlar bilan ham yordam berdi. Respublikamizning yirik sanoat korxonalarida ming-minglab qishloq mehnatkashlari slesarlik, temirchilik, tokarlik, quruvchilik kasblarini egalladilar.Ming-minglab oliy va o’rta maxsus ma'lumotli muxandis-texnikalar, qishloq xo’jaligi mutaxassislari, iqtisodchilar, o’qituvchilar, respublikaning turli shaharlaridagi o’quv dargohlarida ta'lim olib o’z qishloqlariga qaytdilar. Xullas, 1941-1945 yillar davomida O’zbekistondagi har xil kurslarda 200 mingdan ko’proq jamoa a'zosi o’qib chiqdi. Umuman aytganda O’zbekiston qishloq mehnatkashlari g’oyatda og’ir va qiyin sharoitlarda mehnat qilib Germaniya fashizmi ustidan qozonilgan g’alabani tezlashtirishda o’zlarining munosib hissalarini qo’shdilar. Respublika dehqonlari urush yillarida front va g’alaba uchun havo va suv kabi zarur bo’lgan 4 million 148 ming tonna paxta, 82 mln, pud g’alla, 57 ming 444 tonna meva va uzum, 36 ming tonna qoqi 159 ming, 300 tonna go’sht, 22,3 ming tonna jun va boshqa ko’pgina mahsulot yetkazib berdilar 19 . Bu ulkan va mislsiz jasoratdir. Biz bu bilan haqli va qonuniy suratda faxrlanamiz. 1941-1945 yillardagi urush bizga tarixiy saboq berishi kerak. Xalqimiz urush tufayli kelib chiqqan barcha qiyinchiliklarni hisobga oldi, har bir jabhada bo’lmasin bosh tortmay astoydil mehnat qildi va onglilik namunasini ko’rsatdi. Ammo bizning mustamlaka xo’jayinlarimiz bu ishni qonuniy jarayoni deb
19.Shamsutdinov R, Karimov Sh. Vatan tarixi. 3-kitob.T.: “Sharq”, 2009, 299-bet.
27
tushundilar, mehnat ahlining qadriga yetmadilar. Buni Moskvaning urushdan keyingi davrda ham ulug’ davlatchilik siyosati asosida O’zbekiston qishloq xo’jaligini faqat paxtachilikka ixtisoslashtirish yo’lidan olib borganligida ko’ramiz. Bu paxta yakka hokimligini yanada kuchayishiga olib keldi. O’zbekiston SSSRning xom ashyo bazasi bo’lib qoldi. Bu hol O’zbekiston mehnatkashlarining milliy fojeasi sifatida uning siyosiy, iqtisodiy va ma'naviy qashoqligiga bosh sababdir.
Download 0.65 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|