Navoiyning sarguzasht-falsafiy dostonlari

---

NAVOIYNING SARGUZASHT-FALSAFIY DOSTONLARI 
Tohirov S.Q. 
Agar “Farhod va Shirin” hamda “Layli va Majnun” dostonlarini ISHQ 
konsepsiyasi birlashtirib turgan bolsa, “Xamsa”ning so’nggi ikki dostonini 
birlashtirib turadigan asosiy masala hukmdor ma’naviyati va falsafasi yoxud shoh 
timsollarining bosh qahramon qilib olinganidir. 
Bahrom ibn Yazdijurd (Bahromi Go’r, Varaxran V) sosoniylar xonadonining 
vakili bo’lib, 421-439 yillarda Ajamning podshohi edi. Alisher Navoiy o’zining 
"Tarixi muluki Ajam" asarida o’sha davrdagi tarixchilar dunyoqarashi asosida 
Bahrom binni Yazdijurd haqida ma`lumot bergan (16-tom, 234-237-betlar). Garchi 
Bahrom tarixiy shaxs bo’lsa-da, ammo u og’zaki va yozma adabiyotda tarixiy 
shaxslikdan ko’ra badiiy obraz-timsol sifatida ko’proq mashhurdir. Shuning uchun 
uning "sarguzashtlari" shunchaliк badiiylashtiriladiki, natijada, tarixiylik o’rnini 
badiiylik egallab boradi. Bu holni Abulqosim Firdavsiy "Shohnoma"sidagi Bahrom 
va Ozoda haqidagi, Nizomiy Ganjaviy "Haft paykar"idagi Bahrom va Fitna, 
Xusrav Dehlaviy "Hasht bihisht"idagi Bahrom va Dilorom to’g’risidagi qissalarda 
ham kuzatish mumkin. 
Iskandar (Aleksandr Makedonskiy) eramizdan oldingi IV asrda (356-323) 
yashagan mashhur sarkarda va jahondordir. Ammo Sharqda Iskandar o’z tarixiy 
"qolipini"gina saqlab qolib, adib va shoirlar asarlarida badiiyat qonuniyatlari 
hamda yozuvchi adabiy-estetik niyatlari asosida yaratilgan badiiy obrazdir. Bu 
badiiy obraz-Iskandar qaysi davrda yaratilgan bo’lsa, ana shu davr talab va 
ehtiyojlari asosida o’ziga xos tarzda yaratiladi. Natijada Firdavsiy ham, Nizomiy 
ham, Xusrav Dehlaviy va Abdurahmon Jomiy ham o’zlari istagan Iskandar badiiy 
obrazini chizdilar. Alisher Navoiy ham ana shu uslubni davom ettirdi. Shuning 
natijasida, Alisher Navoiy Iskandarni XV asrda yashab ijod etgan shoir nuqtai 
nazaridan qalamga oldi va talqin etdi. 
Alisher Navoiy "Xamsa"sining to’rtinchi dostoni "Sab`ai sayyor" (yetti 
kezuvchi-sayr qiluvchi) deb ataladi. Asarning bunday nomlanishi sababini shoir 
shunday izohlaydi: 
Lutf bu nazm aro bag’oyatdur, 
G’araz ammo yetti hikoyatdur. 
Chunki qoyil yetti musofir edi, 
Ki alar sayr ishiga mohir edi, 
Bo’ldi chun bu raqam ishi tayyor, 
Qo’ydum otini "Sab`ai sayyor". 
(MAT, 10-tom, 409-bet) 
Dostoni hijriy 889 yilning jumodiyussoniy oyida-melodiy 1484 yilning iyun 
oyida yozib tugatilgan: 
Garchi tarixi erdi sekiz yuz, 
Sekson o’tmish edi yana to’qquz. 
Oyi oning jumodiyussoniy, 
Panjshanba yozildi unvoni. 

---

31 bob, 5009 baytdan iborat bo’lgan doston aruzning xafifi musaddasi 
maxbuni mahzuf (maqsur, abtar, abtari musabbag’) vaznida yozilgan. 
“Saddi Iskandariy” 1484 yilning ikkinchi yarmida (taxminan noyabr 
oylarida) yozib tugatilgan. Bu holni Alisher Navoiyning shaxsiy kotiblaridan biri 
bo’lmish Abduljamilning yaxlit "Xamsa"ni 1484 yilda ko’chirgan va hozirda O’z 
RFA Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutiga saqlanayotgan nusxasi ham 
tasdiqlaydi. Bunga ilova tarzida shuni ham eslatish joizki, Abdurahmon Jomiy 
o’zining "Xiradnomai Iskandariy" dostonini 1484 yilning 28 dekabrida yozib 
tugatgan edi. Ayni ana shu dostondan Alisher Navoiy "Xamsa"siga Abdurahmon 
Jomiy tomonidan berilgan yuksak baho o’rin olgan: 
Falak ofarinho dar on kilk bod, 
Ki on naqshi matbu’ az on kilk zod. 
Bu qalamga falakdan ofarinlar yog’ilsin. Undan misli korilmagan go’zal 
naqshlar olamga keldi.
"Saddi Iskandariy" Navoiy “Xamsa”si tarkibidagi hajman eng katta doston 
bo’lib, 89 bob 7215 misra (14430 misra)dan iborat. Doston an’anaga muvofiq 
aruzning mutaqoribi musammani mahzuf (Fa’uvlun fa’uvlun fa’uvlun fa’ul) 
vaznida bitilgan. 
«Muhokamat ul-lug‘atayn» asarida o‘zining turkiy va forsiy merosini tilga 
olib, «Xamsa»ning har bir dostonini yozishda unga madad bergan manbalarni 
e’tirof etadi. Jumladan: Yana chun «Sab’ayi sayyor» rasadin zamirim bog‘labdur, 
Ashraf «Haft paykar»ining etti hurvashin peshkashimg‘a yarog‘labtur. Yana chun 
«Sadi Iskandariy» asosin xotirim muhandisi solibdur, Hazrati Maxdum 
«Xiradnoma»sidin ko‘si isloh va imdod cholibtur». Bundan kelib chiqadiki, 
ushbu dostonlarning yozilishida Ashraf Marog’aviyning “Haft avrang” hamda 
Abdurahmon Jomiyning “Xiradnomai Iskandariy” dostonlari ta’siri mavjud. 
Biroq Abdurahmon Jomiy asarlari masalasida bevosita emas, bilvosita tushunish 
lozim. Ya'ni “Xiradnoma”ning o’zi emas, Hazrat Jomiyning o’ta muhim 
maslahatlari Navoiyga turtki bergan.