Navoiyning sarguzasht-falsafiy dostonlari

II. Dostonlar muqaddimalarining o’ziga xosligi. “Sab’ayi sayyor” va 
“Saddi Iskandariy” dostonlarining muqaddima boblari boshqa dostonlar bilan 
mushtarak jihatlarga ega bo’lganidek, o’ziga xos tomonlarga ham ega. 
Dostonlarning muqaddimalari: 
“Sab’ayi sayyor” 
Bayt 
“Saddi Iskandariy”
 
Bayt 
Hamd 
75 
Hamd 
103 
Munojot 
60 
Munojot 
60 
Na’t (madhiya)
50 
Na’t (madhiya)
56 
Na’t (me’roj 
92 
Na’t (me’roj 
122 
So’z ta’rifida
54 
“Xamsa”ni mukammal qilish 
haqida 
74 
Nizomiy va Amir Xusrav 
tavsifi 
85 
So’z ta’rifida, Nizomiy va Amir 
Xusrav tavsifi 
105 
Abdurahmon Jomiy haqida 
45 
Abdurahmon Jomiy haqida 
44 
Doston rejasi 
164 
Inoyat quyoshi fasfida 
159 

---

Sulton Husayn Boyqaro madhi 
102 
Shohi G’oziy (Husayn Boyqaro) 
madhi 
82 
Xadichabegim madhi 
43 
Sulton Badiuzzamon madhi 
40 
Jami 10 bob 
 
Jami 10 bob 
 
 
“Saddi iskandariy” quyidagi baytlar bilan boshlanadi: 
Xudoyo musallam xudoliq sango 
Birav shahki da’bi gadoliq sango. 
Ey parvardigor, mutlaq xudolik Senga xosdir.Birov shoh bo’lsa, uning odati 
Senga gadolik qilishdir. 
Xudovandi bemislu monand sen, 
Xudovandlarga xudovandsen. 
Misoli va o’xshashi bo’lmagan Xudovandsan, xudovandlarning ham 
xudovandisan. 
III. “Saddi Iskandariy” dostonining beshinchi bobi tahlili. 
“Saddi Iskandariy” dostoni muqaddimasining eng muhim boblaridan biri 
beshinchi bobdir. Navoiyshunoslikda bu bob, aniqrog‘i, bob tarkibidagi ushbu 
baytlar xamsanavis salaflari Nizomiy Ganjaviy va Amir Xusrav Dehlaviyga 
bag‘ishlanganligi qayd etiladi: 
Angakim etar ikkingizdin madad, 
Madadkori haqdur, azal to abad. (2. 34) 
Kichik erkonimdin bo‘lub qoshima, 
Ulug‘ muddao soldingiz boshima 
(2. 34) 
Bunday munosabatni biz etuk navoiyshunoslar Izzat Sulton
1
hamda 
Abduqodir Haitmetov
2
tadqiqotlarida ko‘rishimiz mumkin. 
20 tomlik Alisher Navoiyning mukammal asarlar to‘plamida ham mazkur 
baytlarning izohi keltirilgan (izohlar muallifi T.Ahmedov) bo‘lib, unda 
quyidagilarni o‘qiymiz: 
1. «Ikkingizdin madad» - Sharqda mashhur xamsanavislar Nizomiy va 
Xusrav Dehlaviylar ko‘zda tutiladi (2. 587). 
2. Yoshligidan Nizomiy va Xusrav Dehlaviy asarlarini sevib o‘qigan 
Navoiyda ulardan olingan taassurot katta-katta asarlar yaratish fikrini uyg‘otganligi 
bu baytda e’tirof etilmoqda (2. 588).
Yuqoridagi jadvalda ko’rganimizdek, dostonining 6-bobi shu masalaga 
bag‘ishlangan bo‘lib, uning nasriy muqaddimasida ham, mazmunida ham bu 
mazmun aks etgan.
Mazkur bobning mazmuni va mohiyatini belgilashdan oldin uning nasriy 
sarlavha yoki muqaddimasini tahlil qilish lozim bo‘ladi: “Bu «Xamsa»ni komil 
(butun) qilish haqidakim, besh mahal namozni ado qilgandek, avval sahar 
(bomdod) sajdalaridan «Ularning yuzlarida sajda izidan (qolgan) belgi alomatlari 
1
Султон И. Жаҳон адабиётининг нодир обидаси. Алишер Навоий «Хамса»си. Илмий моқолалар тўплами.
– Т.: Фан, 1986. 6-бет. 
2
Ҳаитметов А. Навоий эстетикасининг юксак босқичи. Алишер Навоий «Хамса»си. Илмий моқолалар 
тўплами. – Т.: Фан, 1986. 33-бет. 

---

bordir» guruhiga kirildi va peshin rukularidan «Ruku qilguvchilar bilan birga ruku 
qiling» jamoasiga qo‘shilildi va asr qiyomidan «Namozlarni o‘z vaqtida ado 
qiling» jamoatiga yuzlanildi va kun botish (shom) qiroatidan «Yaratgan zot 
bo‘lmish Parvardigoringiz nomi bilan (boshlab) o‘qing» xalqiga bosh qo‘shildi va 
endi tun (xuftan) niyatidan judo bo‘lgan ta’bni g‘aflat uyqusiga borishga qo‘ymay 
(uni) ado etishga da’vat qilindi. 
Bu matnda «Xamsa»ning 5 dostoni besh vaqt nomoz nomlariga qiyos 
qilinadi hamda endi isho (xufton) nomozi o‘qilishi ya’ni «Saddi Iskandariy» 
dostoni yozilishi kerakligi bayon etiladi. Ko‘rinib turibdiki, bu nasriy sarlavhada 
Nizomiy Ganjaviy va Xusrav Dehlaviy yoki shoirning boshqa salaflari haqida hech 
gap yo‘q. Sarlavhaga tayanadigan bo‘lsak, mazkur bob shoirning dostonni 
boshlash arafasidagi o‘z ruhiy holati tavsifiga bag‘ishlangan. 
Kel ey tole’i sa’du baxti baland, 
Ki sizdin bo‘lur odamiy arjumand. 
Kelgin, ey, saodatli qismat va oliy baxt. Zero, siz tufayli Odam farzandi 
arjumand bo‘ladi.
Demakkim, inson tangri in’om etgan omad, baxt-saodat tufayli arjumand
(ajralib, bir pog‘ona balandda turadigan) bo‘ladi. 
Angokim tushar qaysingiz soyasi, 
Quyoshdin biyikrak bo‘lur poyasi. 
Angokim yetar ikkingizdin madad, 
Madadkori haqdur azal to abad. 
Baxt-Allohning nazari va saodat – inoyati ikkisidan biri kimning boshiga 
tushsa, uning qadri, darajasi osmondagi quyoshdan ham balandroq bo‘ladi. Kimga 
ikkingiz madadkor bo‘lsangiz, unga azaldan to abadgacha haq ham madadkordir. 
Saodatmand kishiga Alloh madadkor bo‘ladi, aniqrog‘i Uning nazari 
tushgan banda saodatmanddir. Bu baytlardagi murojaat ob’ekti inson emasligi 
ayon. Navoiy ularni birinchi baytda «tole’i sa’d» va «baxti baland» deb tilga oladi. 
Karam aylab iki qo‘lum qo‘ldangiz, 
So‘z iqlimi sori meni yo‘ldangiz. 
Bu vodiy aro Xizri rohim bo‘lung, 
Qayon yuz ketursam, panohim bo‘lung. 
Kichik erkanimdin bo‘lub qoshima, 
Ulug‘ muddao soldingiz boshima. (2. 35) 
Bob davomidagi quyidagi bayt ham shu fikrni tasdiqlaydi: 
Ki haqdin ato chun mango bor edi, 
Yana baxtu iqbol ham yor edi. (2. 37) 
«Saddi Iskandariy» dostonining beshinchi bobi an’anaviy kirish qismlari 
hamd, munojat, na’t, me’roj boblaridan keyin, dunyoviy mavzu, ya’ni she’r va 
shoirlik masalalaridan oldin kelgan ilohiylik va dunyoviylik o‘rtasidagi ko‘prik. 

---

Chunki ayni shu bobdan keyin Navoiy so‘z xususida hamda salaflari Nizomiy, 
Amir Xusrav va Abdurahmon Jomiy haqidagi boblarni keltiradi. 
Navoiyning kichik yoshligidan boshiga ulug‘ muddao solgan, doimiy 
madadkori bo‘lgan narsalar, ilhom, shoirlik iqtidori, haqiqatni anglashga bo‘lgan 
ehtiyoj, ilohiy ma’rifat, baxt, tole’…, bir so‘z bilan aytganda Ulug‘ Tangri 
ne’matidir. 
“Saddi Iskandariy” dostonining oxirgi 89-bobi faqat shu dostonning 
xotimasi emas, yaxlit tarzdagi “Xamsa”ning itmomi, “…bu maxozin tilismotini 
istehkom bila itmomg’a yetkurmakning tahriri” haqidagi bobdir. “Xamsa”ni nashr 
ettirishda shu holatlarga e’tibor berish, ya’ni ularni dostonlar tarkibidan ajratib 
nashr qilish maqsadga muvofiq”. 
«Saddi Iskandariy» dostonining oxirgi 89-bobi faqat shu dostonning xotimasi 
emas, yaxlit tarzdagi «Xamsa»ning itmomi, «...bu maxozin tilismotini istehkom bila 
itmomg‘a etkurmakning tahriri» haqidagi bobdir (7. 507-508). 
Ushbu jumladagi «maxozin» (xazinalar, ya’ni besh xazina) so‘zi mazkur fikrni 
tasdiqlaydi. Bunda Navoiy «Xamsa»ni beshta tilsimlangan xazinadan iborat ko‘rg‘on - 
istehkom deb atamoqda. Aynan istehkom (devor, qoliplovchi vosita) vazifasini mazkur 
oxirgi bob bajargan. 
Demak, Navoiy beshta dostonni umumiy ramkaga solish uchun qoliplovchi 
syujetdan emas kirish va xulosa boblaridan foydalangan.
Masalaga shunday yondashgandagina «Xamsa» xotimasidagi quyidagi 
baytlar, xususan, «xamsa takmili» iborasini chuqurroq anglash mumkin bo‘ladi: 
Manga «Xamsa» takmili bir yon edi, 
Bu maqsud tahsili bir yon edi. 
Ne til birla dey shukr ma’buduma, 
Ki etkurdi oxir bu maqsuduma (7. 509). 
Demak, Navoiy «xamsa takmili» deganda xar bir dostonni mazmun, g‘oya va 
kompozitsiya jihatidan isloh qilish bilan birga, ularni birlashtirish, bir silsilaning 
bo‘g‘inlari, bir butunlikning tarkibiy qismlari darajasiga keltirish, yagona maqsad 
uchun xizmat qildirishni ham nazarda tutgan. Binobarin, «Xamsa» turkum asar 
bo‘libgina qolmay, bu adabiy an’ananing yangi taraqqiyot cho‘qqisi sifatida 
maydonga keldi. Navoiyning xamsachilikdagi mahorati va buyukligi aynan shu 
xususiyatni takomillashtirishi bilan ham izohlanadi.