Nazariya va amaliyotda korporativ boshqaruv

21.2. Korporativ nizolar tipologiyasi
Qonunchilikda «qo’shib olish» tushunchasiga yuridik ta’rif berilmagan. Biroq xo’jalik yuritish amaliyoti shuni ko’rsatadiki, nodo’stona qo’shib olish holatlari mulkchilikning o’zgarish jarayonlari to’xtamayotgan sharoitlarda O’zbekistonda keng tarqalgan. Jahon amaliyotida bunday harakatlar «yutib olish» nomini olgan.
«Hamkorlikda bo’lmagan qo’shilish» (aksiyalarni agressiv ravishda sotib olish) deganda investorning aksiyadorlik jamiyatining aksiyalar nazorat paketini aksiyadolardan menejerlarning roziligisiz xarid qilish bo’yicha harakatlari tushuniladi. Agressiv ravishda xarid qilish aksiyadorlar tarkibida jiddiy o’zgarishlarga, DK shaxsiy tarkibi va kompaniyaning etakchi menejerlarini almashtirishga, kompaniyaning moliya siyosatini o’zgartirishga, aksiyadorlik jamiyati faoliyatining asosiy yo’nalishlari va aksiyadorlarga nisbatan siyosatning o’zgarishiga olib keladi.
Amaliyotda nodo’stona qo’shib olish tashabbuskori sifatida doim ham tashqi investor ishtirok etmaydi, bu qo’shib olinayotgan aksiyadorlik jamiyatining minoritar aksiyadori ham bo’lishi mumkin.
Aksiyadorlik jamiyati menejmenti va aksiyadorlariga bilvosita ta’sir usullari qatoriga quyidagilar kiritiladi:

• 
  korxonaga nisbatan amaldagi menejerlar tarkibi vakolatlarini to’xtatish, aksiyadorlik jamiyati boshqaruv organining ishini to’xtatib turish, aksiyalarning qadrsizlanishi bilan tahdid soladigan bankrot jarayoni qo’zg’atish.
  
• 
  siz yirik ta’minotchi-kompaniya bilan hamkorlik haqida kelishib olasiz. Ayrim shartlarni, xususan, to’lov muddatini keyinga surish masalasini siz og’zaki kelishib olasiz (haqiqatda ko’proq shunday bo’ladi). Ma’lum vaqt o’tgandan so’ng kelishib olingan shart «esdan chiqariladi» va siz bankrot jarayoniga tortilgan bo’lib chiqasiz.
  
• 
  korxona faoliyati uchun uning ta’minotchilari, kreditorlariga ta’sir ko’rsatish vositasida sun’iy iqtisodiy qiyinchiliklar yaratish; qarzlarni sotib olish;
  
• 
  huquq-tartibot, soliq va bojxona organlari, ya’ni «ma’muriy resurs» tomonidan aksiyadorlik jamiyati faoliyatining ko’p sonli tekshiruvlarini tashkillashtirish;
  
• 
  aksiyadorlarga ta’sir ko’rsatish maqsadida jamiyat haqida salbiy axborot chop etish;
  

• 
  jamiyat va uning rahbarlariga nisbatan turli da’volar qo’zg’atish;
  
• 
  aksiyadorlarga ularga tegishli aksiyalarni sotish taklifi bilan Toshkent murojaat qilish (bunday murojaat usullari har xil).
  

Kompaniyani hamkorlikda bo’lmagan qo’shilishdan himoya qilish usullari quyidagicha:

1. 
   korxona aksiyalarining yakuniy xaridori kim (buyurtmachi kim) ekanligi va u qanday maqsadda korxona ustidan nazorat o’rnatish istagida ekanligini aniqlash;
   
2. 
   aksiyalarni javob tariqasida sotib olish – eng tarqalgan himoya usuli. Aksiyalar sotib olishni emitentning o’zi (o’z aksiyalarini o’z balansiga yoki sho’’ba tashkilot balansiga xarid qilish yo’li bilan), emitentning aksiyadorlari yoki do’stona munosabatdagi tashqi investor («oq ristar») tashkillashtirishi mumkin;
   

1. 
   reestr egasini almashtirish (reestr egasi kompaniya aksiyadorlari ro’yxatiga to’liq foydalanish huquqiga ega va u axborotni noqonuniy tarqatishi mumkin);
   
2. 
   agressor sun’iy ravishda kompaniyani qarzdor qilib qo’ymasligi uchun barcha to’lanmagan qarzlarni sotib olish.
   

Agressor sizning qarzlaringizni sotib olmoqda. Qarz to’lanishidan bir necha kun oldin bosqinchi-kreditor o’z schetlarini yopadi, manzilini o’zgartiradi, uch oydan keyin esa sudga qarzdorni bankrot jeb e’lon qilish da’vosi bilan murojaat qiladi;

5. 
   yopiq yozishmalar yo’li bilan emissiya (qo’shimcha qimmatli qog’ozlar chiqarishni joylashtirish). Jarayon juda katta (vaqt bo’yicha – bir chorak atrofida), lekin eng samarali usul hisoblanadi. qimmatli qog’ozlarni joylashtirish haqida qaror aksiyadorlar umumiy yig’ilishida qabul qilinishi, bunday qaror uchun yig’ilishda qatnashayotgan aksiyalarning kamida 75%i ovoz berishi lozim;
   

6. 
   qo’shib olish obyektining jalb etuvchanligini pasaytirish (aktivlarning bir qismini sotib yuborish, ayrim obyektlarni ijaraga berish, aktivlarga garovga qo’yish, muammoli aktivlar va passivlar sotib olish);
   
7. 
   nizom bilan himoyalanish – eng oldini olish chorasi hisoblanadi (masalan, aksiyadorlik jamiyatlari to’g’risidagi qonunda aytilishicha: jamiyat nizomida bitta aksiyadorga tegishli bo’lgan aksiyalar soniga va ularning umumiy nominal qiymatiga cheklov belgilanishi mumkin. Aksiyador jamiyatning ovoz berish huquqiga ega bo’lgan aksiyalarining 1% igacha ega bo’lishi mumkin):
   

• 
  nizomda ularni tuzish yirik bitimlar uchun belgilangan jarayon bo’yicha amalga oshirilishi lozim bo’lgan bitimlar ro’yxatini kengaytirish;
  
• 
  aksiyadorlik jamiyatining oliy tabaqa menejerlari bilan shartnomalarga jamiyat tomonidan shartnomani muddatidan oldin bekor qilishda katta miqdorda tovon pul to’lash majburiyatini kiritish;
  
• 
  qo’shib olish va birlashish masalalarini hal qilish uchun zarur ovozlar foizining yuqori bo’lishi sharti. Ayrim g’arb kompaniyalari zarur ovozlar sonini 95%gacha belgilaydilar;
  

9) davlatning jamiyatni boshqarishda ishtirok etish maxsus huquqini joriy qilish («oltin aksiya»), bu agressorlarning qiziqishini keskin pasaytiradi.
Mulkni qaytadan bo’lish – ishbilarmonlik voqeligiga xos bo’lgan jihat hisoblanadi. Bironta aksiyadorlik jamiyati «qaytadan bo’lish»dan kaflatli himoyalanishi mumkin emas, shuning uchun hech bo’lmaganda nodo’stona qo’shib olishdan himoya qilishning klassik usullarini bilib olish talab qilinadi.