Nazariyasi faning vazifasi

Download 208 Kb.

Sana	11.12.2020
Hajmi	208 Kb.
	#165047

Bog'liq
Iqtisodiyot nazariyasi faning vazifasi

Adabiyotlar ruyxati

Iqtisodiyot nazariyasi faning vazifasi
Reja.
Kirish

Iqtisodiy nazariyasi faning shakllanishi va iqtisodiy nazariyaning vujudga kelishi.
Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti
Iqtisodiyot nazariyasi fanining taxlil uslubi
Iqtisodiyot nazariyasining fan sifatida shakllanish jarayoni: merkantalizm va marjinalizm, Angliya klassik iktisodiy maktabi. Marksizm va marjinalizm.
Xozirgi zamon ‘iqtisodiyot nazariyasidagi asosiy okimlar.

Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish

‘Iqtisodiyot xar kanday jamiyatning asosi, rivojlanib borish shart-sharoiti, chunki xayot eng avvalo, tiriklik ne’matlari ishlab chikarishni ob’ektiv zarur kilib kuyadi. Insonlar xayot kechirishlari uchun uz extiyojlarini krndirishlari shart. Jamiyat bor ekan, ishlab chikarish, ishlab chikarilgan ne’matlarni ayirboshlash, taksimlash va iste’mol kilish mavjud va bu jarayon uzluksiz tarzda bir-biriga boglik xrdda yuz beradi.

«‘iqtisodiyot» suzi odatda ikki va xatto uch ma’noda ishlatiladi.

Birinchidan, ‘iqtisodiyot - bu xujalik yuritish, inson tomonidan yaratilgan turyai ne’matlardan foydalanib xayot kechirish, insonlar xayotini ta’minlash va yaxshilash tizimi,

Ikkinchidan, ‘iqtisodiyot - bu resurslar va jamiyat a’zolari tomonidan yaratilgan tovar va xizmatlarning firma va uy xujaliklari orasidagi uzluksiz doiraviy xarakati.

Uchinchidan, ‘iqtisodiyot - bu fan, turli-tuman cheklangan resurslardan foydalanib, jamiyat extiyojlarini kondirish bilan boglix bulgan, xujalik yuritish jarayonida odamlar urtasida vujudga keladigan munosabatlar xakidagi bilimlar majmui.

«‘iqtisodiyot» suzining uzagini «iktisod» suzi taptkil etadi. Iktisod suzining uzbek tilidagi lugaviy ma’nosi sarf-xarajatlarda tejamkorlik demakdir.

Uz davrida shakllangan iktisodiy karashlar kadimgi kulyozmalarda aks etgan.

Iktisodiy karashlarning fan sifatida shakllanishi dunyo sivilizatsiyasining «beshigi» deb tan olingan kadimgi Misr, SHark mugafakkirlari ta’limoti, ilgari surgan fikrlari bilan boshlanadi. Ular jumlasiga miloddan XX asr ilgarm kadimgi Bobilda podsho Xammurapi konunlari, kadimgi Xindistonda (miloddan VI asr ilgari)gi Manu konunlari, kadimgi Xitoy mutafakkirlari, ayniksa Konfutsiy (miloddan avvalgi 551—479 yillar) asarlarini kiritish mumkin, Ulardagi fikrlarga dikkat kilsak, mexnat taksimotiga xamda yaratilgan maxsulotning taksimlanipgiga asosiy e’tibor karatilgan. Bu bejiz emas. CHunki shu davrda aypan mexnat taksimoti xamda mexnat natijasida yaratilgan maxsulot taksimoti jamiyat tarakkiyotida, axolining turmush darajasida asosiy rol’ uynagan.

Keyinchalik, iktisodiy fikrlar kadimgi YUnoniston va Rimda yanada rivojlantiriladi, ma’lum tizimga solinadi.

Kadimgi yunon mutafakkirlari Ksenifont (miloddan avvalgi 430—355 yy.), Platon (Aflotun) miloddan avvalgi 427—347 yy.), Aristotel (Arastu) (miloldan avvalgi 384—322 yillar)ni xakli ravishda dastlabki iktisodchi olimlar deb aytksh mumkin.

‘iqtisodiyot – «ekonomika» atamasi xam dastlab Ksenofont, Aristotel asarlarida ishlatilgan bulib, u kadimgi yunoncha «Ekos» - uy, xujalik, «nomos» - konun degan ma’noni anglatib, uy xujaligini yuritish konuni, san’ati tarzida kullanilgan. Usha paytda uy xujaligi natural xujalik bulib, iktisodiy faoliyat yuritishning asosiy shakli bulgan.

Ksenofont uzining «Daromadlar xakida», «Ekonomika» (xujalik xakida ta’limot) nomli asarlarida ilmiy ‘iqtisodiyotga tamal toshi kuydi. Uning tadkikotlarida kishlok xujaligi, xunarmandchilik, savdo aloxida ajratilib, mexnat taksimotining maksadga muvofikligi asoslab beriladi. Uning fikrini Platon yanada rivojlantiradi. Aristotel «Siyosat» va «Etika» traktatlarida iktisodiy jarayon va xodisalarni birinchi marta abstrakt tarzda tadkik kilib, ular urtasidagi umumiy konuniyatlarni aniklashga xarakat kiladi.

Iktisodiy karashlarning rivojlashshshda mukaddas kitoblar «Tavrot», «Zabur», «Injil» va, ayniksa, «Kur’on» katta axamiyatga ega.

Ana shu davrda Urta Osiyoda iktisodiy tafakkurning rivojlanishi buyuk allomalarimiz Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, YUsuf Xos Xojib, Navoiy va boshkalarning nomi bilan boglik. Ularning asarlarida iktisodiy karashlar bir butun xolda berilgan bulsada, ular aloxida dikkat-e’tiborga loyik.

Forobiy (870-950) bilan Ibn Sino (980-1037) dunyokarashlarida inson extiyojlari asosiy urin olgan. Forobiyning fikricha, jamiyat shakllanishining birinchi sababi insonlarning moddiy extiyojlaridir.

Eng avvalo, uzining tibbiyot soxasidagi asarlari bilan dunyoga mashxur Ibn Sino komusiy olim bulib, iktisodiy masalalar xam uning nazaridan chetda kolmagan. Ayniksa, uning daromadlar va xarajatlar balansi (nafakat oila mikyosida, balki, shaxar va davlat mikyosida) aloxida dikkatga sazovor. U daromadlar bilan xarajatlar muvozanatini ta’minlashda turli falokat, urushlar xavfini xisobga olib, rezerv (zaxira) saklashni unutmaslik kerakligini ta’kidlaydi.

SHarkda uzining iktisodiy karashlari bilan ajralib turgan arab mutafakkiri Ibn Xaldun iktisodiy tafakkurning rivojlanishida aloxida urin tutadi. U birinchi bulib tarixiy ijtimoiy tarakkiyotning prinsiplari xakida fikr yuritdi. Jamiyatda insonlarning birgalikda ishlab chikarish faoliyatiga, mexnat va uning roli, tovar kiymatining shakllanishi, iste’mol kiymati, kiymat, ayirboshlashga aloxida axamiyat berdi.

Iktisodiy nazariya fan sifatida iktisodiy bilimlarning, karashlariing tartibga solingan tizimi sifatida XVI-XVII asrlarda paydo bulgan. Bu davr tovar ishlab chikarish va ayirboshlashning rivojlanishi, manufakturaning paydo bulishi, ijtimoiy mexnat taksimotining chukurlashuvi, ichki va tashki bozorning kengayishi, pul muomalasining kuchayish davri buldi.

Ana shu davrning zarurati, in’ikosi sifatida iktisodiy karashlar tizimi tarzida merkantilizm vujudga keldi.

Merkantilizm italyancha «mercante» suzidan olingan bulib, savdogar ma’nosini bildiradi.

Merkantilizm tarafdorlari boylikning kelib chikish manbai savdoda, mamlakatning boyligi tuplangan pul bilan ulchanadi degan fikrni ilgari suradilar.

Merkantilizmnm ikki okimga: dastlabki va sunggi merkantilizmga ajratiladi.

Bu okimning mashxur namoyandalari Vil’ Stafford, Tomas Men, Antuan Monkreten, Jon Lou, Gaspar Skaruffi va boshkalarning nomlari tarixda kolgan. SHu paytdan boshlab iktisodiy nazariya fan sifatida shakllandi va Antuan Monkretenning xizmati tufayli «Siyosiy iktisod» nomini oldi. Uning 1615 yilda chop etilgan «Siyosiy iktisod traktati» deb atalgan ilmiy asari tufayli iktisodiy nazariya 300 yildan ortik vakt davomida siyosiy iktisod sifatida rivojlandi: «Siyosiy iktisod» (Politekonomiya) atamasining birinchi kismi yunoncha «politeya» suzidan olingan bulib, «davlat kurilishi», «davlat mikyosida xujalik yuritish konunlari» degan ma’nolarni bildiradi.

‘iqtisodiyotning rivojlanishi uchun yangi goya ob’ektiv zaruratga aylandi. SHu zarurat tufayli tarix saxnasiga fiziokratlar chikishdi. Fiziokratizm (tabiat xukmronligi) atamasini ilmiy muomalaga Adam Smit kiritgan. Fiziokratlar ta’limotining asoschisi Fransua Kene (1694—1774) xisoblanadi. Ularning fikricha, boylik bu pul emas, balki erdan olingan maxsulotlardir. Savdo va sanoat emas, kishlok xujaligi ishlab chikarishigina jamiyatning boylik manbai buladi. Bu Xudo tomonidan beltalangan «tabiiy» konun.

Fiziokratlar goyasini real xayotda amalga oshirishdan kura uning klassik iktisodiy maktabning vujudga kelishiga asos bulishi kuprok e’tiborga loyik.

Klassik (xakikiy) siyosiy iktisod iktisodiy ta’limot tarixida aloxida urin tutadi.

Klassik siyosiy iktisodning vujudga kelishida muxim rol uynagan U.Petti (1623-1686) merkantilizmdan klassik siyosiy iktisodga utishda guyoki kuprik rolini utagan. Uning «Solik va yigimlar tugrisida traktat» (1662), «Donishmandlarga suz» (1665), «Siyosiy arifmetika» (1676), «Pul xakida ba’zi bir narsalar» (1676) asarlari buning dalilidir. U.Pettining eng buyuk xizmati boylikning manbai er va mexnat ekanini e’tirof etishidir. «Mexnat boylikning otasi, er uning onasi» degan ibora U.Pettiga tegishlidir.

Iktisodiy tafakkur tarixiga klassik siyosiy iktisodning asoschisi bulib kirgan A.Smit buyuk iktisodchilar ruyxatining boshida turadi. Asosiy asari «Odamlar boyligining tabiati va sabablari tugrisida tadkikot» 1776 yili nashr etilgan. Uning ta’limotidagi asosiy goya liberalizm bulib, ‘iqtisodiyotga davlat aralashuvini eng kam darajaga keltirish, talab va taklif asosida shakllanadigan erkin narxlar asosida bozor uzini uzi tartibga solishi, ya’ni «kuzga kurinmas kul» tartibga solishi goyasini ilgari suradi. U kiymat yaratuvchi mexnatni unumli mexnat deb kuklarga kutardi. Mexnat taksimoti rolini xamda mexnat unumdorligini oshirish yullarini kursatdi. Daromadlar tugrisida ta’limot yaratib, solikka tortish prinsiplarini ta’riflab berdi.

Klassik siyosiy iktisodning yana bir atokli vakili D.Rikardo A.Smit koyalarining davomchisi xisoblanadi. U uzining «Siyosiy iktisod ibtidosi va solik olish» nomli asarida kiymatning yagona manbai ishchining mexnati ekanligi, u turli sinflar daromadining asosi, foydasi esa ishchining xak tulanmagan mexnati ekanligini kursatdi. Ish xaki bilan foyda urtasida teskari proporsional boglanish konuni amal kilishini asoslab, foyda normasining pasayish tendensiyasi mavjudligini kursatdi, differsnsial renta mexanizmini ochib berdi. U foyda normasini kapitalistik rivojlanishning ragbatlantiruvchi kuchi deb xisobladi.

Jaxon iktisodiy ta’limoti tarixida shveysariyalik iktisodchi va tarixchi Jan SHarl Leonard Simon de Sismondi xam muxim urin tutadi. Uning bosh asari «Siyosiy iktisodning yangicha boshlanishi» (1819) bulib, unda kapitalistik jamiyatning iktisodiy mexanizmi tankid kilinadi. U uzining iktisodiy ta’limotida asosiy dikkat-e’tiborni taksimotga karatadi. Uning fikricha, taksimotga karab iste’mol va ishlab chikarish tarkib topadi. U insonlarning baxt-saodati uchun siyosiy iktisod sotsial mexanizmni takomillashtirish tugrisidagi fan bulishi kerak deb kursatadi.

Kelajakda kanday jamiyat kurish kerakligi xakida xar bir iktisodchi uz tushunchasiga muvofik ravishda fikrlarini bildirgan. A. Sen Simon, SHarl Fure, Robert Ouenlar tarixda sotsial utopistlar nomi bilan kolishdi. Ular kapitalizmni tankid kilib, uni utkinchi tizim xisoblaganlar. Sotsial utopistlar (utopiya - xayoliy) xususiy mulkchilikni yuk kilish, akliy mexnat bilan jismoniy mexnat urtasida karama-karshiliklarni tugatish, ishlab chikarish, taksimot va iste’molni kayta tashkil etish, adolatli tuzum urnatish talabi bilan chikishgan.

Marjinalizm (marginal - fransuzcha «me’yoriy» degan suzdan olingan) iktisodiy jarayonlarni, konunlarni me’yoriy-iktisodiy kursatkichlar orkali tushuntirishga xarakat kiladi. Marjinalizmda ‘iqtisodiyot xujalik munosabatlarida katnashayotgan aloxida sub’ekt psixologiyasi nuktai nazaridan taxlil etiladi. Ular fikricha, tovarning kiymati ishlab chikarishda emas, balki ayirboshlash jarayonida yuzaga chikadi. Tovarning baxosi xaridor sotib olgan narx bilan belgilanadi. SHunday kilib, tovar baxosi uni ishlab chikarish uchun sarflangan mexnat bilan xam emas, ishlab chikarishiipg umumiy xarajatlari bilan xam emas, balki xaridorning tovarni baxolashdagi sub’ektiv psixologik xususiyatlari bilan belgilanadi.

XIX asrning ikkinchi yarmida klassik maktab bilan marjinalizm maktabi urtasida kurash kuchaydi. Kator savollarga birida javob topilsa, ikkinchisida topilmay koldi. Uchinchi, xar ikkisini birlashtiruvchi nuktai nazar zarur bulib koldi. Bu vazifani iktisodiy nazariyadagi navbatdagi, iktisodiy ta’limot tarixiga neoklassik maktab bulib kirgan konsepsiya bajardi. Bu yunalish asoschisi Alfred Marshall xisoblanadi. S. Millning shogirdi bulgan Marshall avval klassik maktab tarafdori bulgan, lekin marjinal taxlilining ijobiy tomonlariga befark karab turolmadi. 1890 yili uning «‘iqtisodiyot prinsiplari» (Rrinciples of economics) nomli kitobi nashrdan chikdi. Unda Marshall «ekonomiks» atamasi bilan (politekonomiya) siyosiy iktisodni nazarda tutgan.

Kembrij universitetida 1902 yildan boshlab J.S.Millning klassik maktabida siyosiy iktisod kursini «Ekonomiks» egalladi. «Ekonomiks» atamasining ishlatilishi bejiz emas. XIX asrning ikkinchi yarmida yuz berib, deyarli yigirma yil davom etgan depressiya ‘iqtisodiyotga davlatning aralashuvi uni tartibga solishga kodir emasligini kursatdi. Erkin rakobatli bozorni uluglovchi A. Marshall bozor ‘iqtisodiyoti sharoitida davlatning aralashuvini cheklash goyasini ilgari surdi. U yangi atama - «ekonomiks»da ifodasini topdi.

‘iqtisodiyotni tanglikdan olib chikish uchun yangi goya zarur edi. Ana shunday goya bilan iktisodiy nazariyaga J.M.Keyns kirib keldi. U uz nazariyasi tarafdorlari bilan keynschilik maktabiga asos soldi. U rivojlangan bozor ‘iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solib turish zarurligini asoslab berdi. Bunday tartiblash, eng avvalo yalpi talabga ta’sir etish orkali inflyasiyaga, ish bilan bandlikka ta’sir kursatish mumkinligini kursatadi.

XX asrning 50—60 yillaridan boshlab neoklassik yunalishda kator yangi maktab va okimlar vujudga keldi.

Bular neoliberalizm, monetarizm, institutsionalizm va boshkalar.

Iktisodiy nazariya vujudga kelib xozirgi darajaga etgunga kadar fanning predmetiga turlicha ta’rif berilgan.

Iktisodiy nazariyaning birinchi maktabi dastlabki kapital jamxarilishi, tovar ishlab chikarish va ayirboshlash rivojlanishi davrida vujudga kelgan merkantilistlar ilmiy tadkikot predmetini boylik, boylikning manbai - savdo sifatida karashgan.

Klassik iktisod vakillari fanning predmeti sifatida moddiy ishlab chikarish, taksimlash, ayirboshlash, iste’molni nazarda tutib, tadkikot doirasini kengaytirishdi. Xar bir maktab fanning predmetini turlicha talkin etadi.

Mashxur iktisodchi P.Samuelson uzining «Ekonomika» kitobida ‘iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti tugrisidagi fikrlarni urganib, ulardan ba’zilari kuyidagilar deydi:

1. ‘iqtisodiyot nazariyasi ayirboshlash va pullik bitimlar bilan boglik iktisodiy faoliyat turlari xakidagi fan.

2. ‘iqtisodiyot nazariyasi xar xil tovarlar (bugdoy, mol gushti, palto, konsertlar, yullar, yaxtalar) ishlab chikarish uchun kishilar tomonidan kamyob yoki cheklangan unumli resurslar (er, mexnan, ishlab chikarishda ishlatishga muljallangan tovarlar, masalan, mashinalar va texnikaviy bilimlar)dan foydalanish va ularni jamiyat a’zolari tomonidan iste’mol kilish maksadida taksimlash tugrisidagi fan.

3. ‘iqtisodiyot nazariyasi kishilarning kundalik ishbilarmonlik faoliyati, yashashi uchun mablag topishi va undan foydalanishi tugrisidagi fan.

4. ‘iqtisodiyot nazariyasi insoniyatning iste’mol va ishlab chikarish borasida uz vazifasini kanday uddalayotgani xakidagi fan.

5. ‘iqtisodiyot nazariyasi boylik tugrisidagi fan. SHu bilan birga bu ruyxatni bir necha marta chuzish mumkin deb kursatadi P. Samuelson^¹.

Respublikamizning yirik iktisodchilaridan A.Ulmasov, M.SHarifxujaevlar ‘iqtisodiyot nazariyasiga kuyidagicha ta’rif berishadi: «‘iqtisodiyot nazariyasi jamiyatda yuz beradigan iktisodiy xodisalar, jarayonlar, ularga xos bulgan aloka boglanishlarni, ularning konun-koidalarini va kishilar faoliyatida namoyon bulishini urganuvchi fandir»^².

Xozirgi zamon ‘iqtisodiyot nazariyasi iktisodiy xodisa, jarayonlarni resurslarning cheklanganligi inson va jamiyat extiyojlarining cheksizligidan kelib chikkan xolda tadkik etadi.

‘iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti xakida anik tasavvurga ega bulish uchun uning tadkikot doirasi, ob’ekti, sub’ekti, maksadi va vazifalarini aloxida kursatib utish maksadga muvofik.

‘iqtisodiyot nazariyasining tadkikot doirasi - bu xujalik faoliyati yuritish muxitidir. Bu muxit mikro-firma, korxonalar, mezo-tarmoklar, makro-mamlakat, mega-jaxon mikyosi doirasida bulishi mumkin.

Bundan tashkari, shuni yoddan chikarmaslik kerakki, kishilar iktisodiy alokalarni, ular urtasidagi boglanishlarni, iktisodiy munosabatlarni uz xoxishlaricha tanlay olmaydilar, chunki bu ob’ektiv reallikdan kelib chikadi. Agar jamiyatda monopoliyalar xukmronligi mavjud bulsa yoki totalitar, markazdan boshkariladigan ‘iqtisodiyot bulsa, yoki bozor ‘iqtisodiyoti bulsa iktisodiy munosabatlar xam shunga muvofik buladi. Xar kim uz xoxishiga kura, ulardan boshkacha munosabatlarni urnata olmaydi, chunki ob’ektiv reallik, iktisodiy sharoit shunday. Ana shu ob’ektiv reallikni urganib, ularning okibati xakida xulosa chikarish mumkin.

Tadkikot sub’ekti - bu inson, kishilar guruxi va davlatdir.

Tadkikot ob’ekti esa iktisodiy xodisalar, jarayonlar, ya’ni xujalik yuritish faoliyatidir.

Tadkikot predmeti - «iktisodiy odam»ning, kishilar guruxi va davlatning iktisodiy faoliyati bulib, boshka anik iktisodiy fanlardan farkli ravishda aloxida u yoki bu soxa, tarmok faoliyati emas, balki barcha iktisodiy faoliyatni bir butun xolda tadkik etadi.

Tadkikot maksadi iktisodiy vokea, jarayonlarni urganish asosida ularning uzaro kay darajada boglikligini, bir-birini takozo kilishga, ya’ni bu jarayonlarning konuniyatlarini ochish, ular asosida xulosa chikarish, nazariy koidalar xamda amaliy tavsiyalar ishlab chikishdir.

Bu maksadni amalga oshirish uchun kator vazifalar bajariladi.

Iktisodiy nazariyaning asosiy vazifasi:

-iktisodiy xodisa, jarayonlarni va ularga xos boglanishni urganish (ma’lumki, iktisodiy xodisalar dinamik tarzda iktisodiy jarayonlar deb ataladi);

-iktisodiy sub’ektlarni asosiy resurslarning kamyobligi va extiyojlarning cheksizligi sharoitida iktisodning kuyidagi:

nima ishlab chikarish kerak?

kancha ishlab chikarish kerak?

kanday kilib ishlab chikarish kerak?

kim uchun ishlab chikarish kerak? kabi muammolarni echish uchun nazariy asos, faoliyat uchun amaliy xulosalar ishlab chikish;

-iktisodiy nazariyadagi aloxida yunalishlar, okimlarning ijobiy tomonlari, takliflarini sintez kilish;

-jaxon tajribasi va milliy ‘iqtisodiyotning ijobiy-salbiy tomonlarini urganish va ular asosida nazariy xulosalar chikarish.

‘iqtisodiyot nazariyasi ijtimoiy fan bulib, resurslarning cheklanganligi va extiyojlarni yuksalib borishi sharoitida samarali xujalik yuritish konunlari va iktisodiy faoliyat muammolariii urganadi.

‘iqtisodiyot nazariyasi kishilar faoliyatiii urganar ekan, tadkikot asosida xulosalar chikariladi. Uning amaliy faoliyati shundaki, chikarilgan xulosalar oldindan kurish imkoniyatini beradi.

J. M. Keyns «Iktisodiy nazariya bevosita xujalik yuritish siyosatida kullaniladigan tayyor tavsiyalar yigindisi emas. U ta’limotdan xam kura kuprok usul, intellektual instrument, fikrlash texnikasi bulib, uni egallagan kishiga tugri xulosa chikarishga yordam beradi», degan.

Tugri xulosa chikarish bu kelajakdagi faoliyat yunalishini tugri belgilash degani. ‘iqtisodiyot nazariyasi iktisodiy siyosatning asosini tashkil etadi.

‘iqtisodiyot nazariyasi jamiyat rivojlanishi jarayonida iktisodiy faoliyat natijasida kelib chikkan muammolarni nazariy jixatdan izoxlab javob topishga karatilgan bulib, kelajakda kanday uzgarishlar bulishi mumkinligini oldindan prognoz kiladi, yunalishlarini kursatadi.

Iktisodiy siyosat - bu davlatning ishlab chikarish, taksimot, iste’mol soxasidagi anik maksadga karatilgan chora-tadbirlar tizimi. Odatda, iktisodiy siyosat umumiy bulib, u kator yunalishlar asosida olib boriladi. Masalan, pul-kredit siyosati, amortizatsiya siyosati, moliya siyosati, sotsial siyosat va xokazo: U jamiyatning barcha sotsial guruxlari manfaatini xisobga olib, milliy ‘iqtisodiyotni mustaxkamlashga karatilgan buladi.

Agarda jamiyatning bosh maksadi axoli farovonligini ta’minlash, turmush darajasini yuksaltirish bulsa, unga erishish uchun kator iktisodiy muammolarni xal etish, maksadlarni amalga oshirish kerak.

Jamiyat tomonidan amalga oshirilishi zarur, kupchilik tomonidan keng e’tirof etilgan kuyidagi iktisodiy maksadlar mavjud.

1. Iktisodiy usish. Iloji boricha kuprok va yaxshi sifatlirok tovar ishlab chikarish, xizmat kursatish sur’atlarining usishini ta’minlash.

2. Tula bandlik. Mexnatga layokatli xar bir ishlashni xoxlagan kishi ish bilan ta’minlanishi kerak.

3. Iktisodiy samaradorlik. Mavjud cheklangan resurslarni minimal darajada sarflab, maksimal natijaga erishish.

4. Narxlar barkarorligini ta’minlash. Narxlarning xaddan tashkari kutarilib (inflyasiya) yoki tushib (deflyasiya) ketishiga yul kuymaslik.

5. Iktisodiy erkinlik. Boshkaruvchilar, tadbirkorlar, ishchilar, iste’molchilar uz iktisodiy faoliyatlarida katta erkinlikka ega bulishlari kerak.

6. Daromadni adolatli taksimlash. Ba’zilar boylikka «chumilganda» boshkalar xaddan ziyod kashshok bulmasligi kerak.

7. Ijtimoiy ta’minot. Mexnatga layokatsiz kasallarni, karilarni va boshkalarning karamogida bulganlarni xayot kechirishini ta’minlash.

8. Savdo balansi. Xalkaro savdo va xalkaro moliyaviy bitimlarning okilona balansiga ega bulish.

Iktisodiy konun deganda nimani tushunamiz, degan savolga javob berish uchun avvalo konunga berilgan falsafiy tatrifni eslaymiz.

«Konun - shu xodisa yoki jarayonga xos ichki, muxim, zaruriy, sabab-okibatli, doimiy, umumiy, sifat va mikdor boglanishini ifodalovchi, barkaror takrorlanuvchi xodisadir».

SHu ta’rifdan foydalanib iktisodiy konunlarni kuyidagicha ifodalash mumkin:

Iktisodiy konunlar - iktisodiy xodisa va jarayonlar urtasidagi muxim, barkaror takrorlanuvchi, iktisodiy zaruratni takozo etuvchi sabab-okibat, sifat va mikdor boglanishlari, alokalaridir. Iktisodiy konunlar ayrim kishilarning xoxish-irodasidan kat’iy nazar amal kiladi. Bu jixatdan iktisodiy konunlar tabiat konunlariga uxshab ketadi. Lekin iktisodiy konunlarni tabiat konunlaridan farklay bilish kerak. Ular urtasida muxim va prinsipial farklar mavjud:

1. Tabiat konunlari - bu tabiatga xos konunlar, ular tabiat uchun xam, jamiyat uchun xam umumiy. Iktisodiy konunlar esa jamiyat ijtimoiy xayotining rivojlanishi, insonlarning xujalik faoliyati konunlaridir.

2. Tabiat konunlari abadiy, iktisodiy konunlar esa tarixiy xarakterga ega.

3. Tabiat konunlarini ochish, bilib olish, urganish, ulardan foydalanish nisbatan ancha tekis, sillik yuz beradi, xamda tabiat konunlarining inson tomonidan buzilishi okibatlari tezda yuzaga chikadi. Iktisodiy konunlar esa bu jixatdan aksincha. Sababi insonning uzi murakkab, undan tashkari, xar bir inson uz individual xamda guruxiy extiyoji, manfaati bilan maydonga chikadi. Natijada iktisodiy konunlar «umri tugab borayotgan» jamiyat kuchlarining karshiligiga duch keladi. Iktisodiy konunlarning inson faoliyati orkali buzilishini ilgash kiyin. U ma’lum vakt utgandan keyingina yuzaga chikadi.

Siyosiy iktisod klassiklari iktisodiy konunlarni ob’ektivligini e’tirof etgan bulsalar, marjinalizm maktabi namoyandalari, aksincha, insonning iktisodiy jarayonlarda ishtirokining sub’ektiv jixatlariga kuprok axamiyat beradilar. Xar bir inson biron iktisodiy faoliyatga kirishar ekan, uz extiyojlarini kondirish nuktai nazaridan nima kilishi, kanday yul tutishi kerakligini «akl tarozisi»da tortadi. Albatta, bu erda odamlarning psixologiyasi katta rol uynaydi. Agarda inson umrining yarmidan kupi xujalik yuritish faoliyati bilan utar ekan, unda albatta iktisodiy psixologiya shakllanadi. Iktisodiy psixologiyaga iktisodiy fikrlash, xujalik yuritish sabablari va insonlarning ishlab chikarish, taksimot, ayirboshlash va iste’molda katnashuvining sababi bulgan iktisodiy manfaatlar kiradi.

Iktisodiy konunlarning xar xil guruxlari va turlari mavjud bulib, ular birgalikda jamiyat tarakkiyoti iktisodiy konunlari tizimini tashkil etadi. Ular kuyidagi guruxlarga bulinadi:

Maxsus iktisodiy konunlar - bu muayyan sotsial-iktisodiy tizim doirasida amal kiladi. Ular anik tarixiy xujalik shaklining rivojlanish konunlaridir. Masalan, kuldorlik, krepostnoylik, «sotsialistik» taksimot konuni va boshkalar.

Aloxida yoki davriy-oralik konunlar. Bularga amal kilish sharoiti saklangan tarixiy davrlarga xos bulgan konunlar kiradi. Bu konunlar maxsus tizimlarga alokasi bulmagan xolda turli sotsial-iktisodiy tizimlarni birlashtirib, boglab turuvchi munosabatlarga xosdir. Masalan, bozor ‘iqtisodiyotiga xos konunlar tom ma’nosi bilan shu guruxga kiradi.

Umumiktisodiy konunlar. Bu - jamiyat tarakkiyotining barcha boskichlarida, ‘iqtisodiyotni anik ijtimoiy shaklidan kat’iy nazar amal kiluvchi konunlardir. Ular odatda, jamiyatning olga karab rivojlanish jarayonini ifodadaydi. Masalan, extiyojlarning yuksalib borishi konuni, vaktni tejash, ijtimoiy mexnat taksimotining chukurlashuvi va boshkalar.

‘iqtisodiyotda turli xodisalar, jarayonlar, ular urtasidagi alokalar urganilayotganda ma’lum mantikiy tushunchalar-kategoriyalarga tayaniladi.

Iktisodiy kategoriyalarni iktisodiy konunlardan fark kilish zarur.

Jamiyat iktisodiy xayotining eng muxim tomonlarini ifodalovchi nazariy (mantikiy) tushunchalar iktisodiy kategoriyalar deb ataladi. Ular real iktisodiy voke’likning ilmiy ifodasidir. Masalan, talab va taklif, bozor, kredit va xokazolar.

Iktisodiy kategoriyalar iktisodiy konunlarga uxshash maxsus aloxida (davriy-oralik) umumiy kategoriyalarga bulinib, ayrimlari iktisodiy tarakkiyotning muayyan tarixiy boskichiga xos bulsa, ayrimlari uzok tarixiy davrga xos, boshkalari barcha boskichlarga xos.

Iktisodiy munosabatlar rivojlanib boradi, bir munosabat urniga boshkasi keladi. Boshka bir munosabat tubdan yangilanmasada, u boyib boradi, uning yangi kirralari paydo buladi. SHu sababli iktisodiy nazariyada yangi kategoriyalar paydo buladi. Kullanilayotgan kategoriyalarning mazmuni kengayadi. Masalan, diversifikatsiya, infrastruktura, integratsiya va xokazo.

Nazariy kategoriya va konunlarni ular kaysi guruxga kirishidan kat’iy nazar yaxlitlikda olib urganadi, Katetoriya va konunlar tizimi ‘iqtisodiyotga xos bulgan barcha bir-birini takozo etuvchi, bir-biri bilan boglik konunlar va kategoriyalar majmuasidir.

Lekin ‘iqtisodiyot nazariyasi fakat iktisodiy fanlar bilan emas, balki boshka ijtimoiy va tabiiy fanlar bilan xam boglik.

Iktisodiy fanlarni shartli ravishda ikki guruxga: umumiktisodiy fanlar, ya’ni ‘iqtisodiyotni yaxlit urganuvchi fanlar xamda xususiy iktisodiy fanlar, ya’ni ‘iqtisodiyotning u yoki bu soxasini urganuvchi fanlarga bulish mumkin. ‘iqtisodiyot nazariyasi birinchi guruxga kiradi. Nomi xam kursatib turibdiki, ‘iqtisodiyotga nazariy jixatdan yondoshadi, unga xos konun-koidalarni urganadi. Nazariya shu fanning tanxo uzida kuriladi, lekin bu u monopol mavkega ega degani emas. Boshka fanlar xam nazariy yondoshadi, lekin xususiy iktisodiy fanlarda nazariya xodisalarning fakat ayrim xususiy jixatlariga tegishli, ularda nazariya bosh masala emas.

‘iqtisodiyot nazariyasi iktisodiy faoliyat kaerda, kanday ijtimoiy shaklda, kanday mikyosda va kanday shiddat bilan yuz berishidan katiy nazar, unga xos bulgan jamiki aloka, boglanishlarni, ularga xos konun-koidalarni urganadi. Uning boshka iktisodiy fanlardan farki xam ana shunda.

‘iqtisodiyot nazariyasi bilan boglik kator iktisodiy fanlar orasida aloxida e’tiborga sazovor fan bu statistika. Davlat muassasalari, tashkilotlar, tadbirkorlar, korxonalar nixoyatda katta xajmda iktisodiy axborot beradilar. ‘iqtisodiyot nazariyasi bu axborotlarsiz, yigilgan ma’lumotlarni puxta, sinchiklab statistik taxlil kilmay turib, reallikni ifodalay olmaydi.

Juda kuplab extimollar nazariyasi va statistikada kullaniladigan matematik uslublar aynan ‘iqtisodiyot soxasida tobora keng kullanilmokda. Ayniksa, ‘iqtisodiyot nazariyasining murakkab bulimlarida matematikaning axamiyati katta.

Asosiy iktisodiy konun-koidalarni muvaffakiyatli urganishda mantikiy fikrlash muxim urin tutadi. ‘iqtisodiyot nazariyasi tavsiyalarini amaliyotga muvaffakiyatli kullash uchun empirik (xayot tajribasidan olingan) ma’lumotlarni anik baxolash zarur.

‘iqtisodiyot nazariyasi boshka fanlar, ayniksa xususiy iktisodiy fanlar xisobiga nazariy jixatdan boyisa, uz navbatida boshka iktisodiy fanlarga metodologik asos bulib xizmat kiladi.

‘iqtisodiyot nazariyasi fanini urganishda ilmiy tadkikotning turli uslublaridan foydalaniladi. Ularni umumiy yoki falsafiy, umummilliy (tarixiy, mantikiy, matematik va xokazolar), maxsus (xar bir fanning uzini tatbik etadigan) uslublarga bulish mumkin.

Umumiy uslub bir-biriga karama-karshi bulgan ikki falsafiy uslub - metafizika va dialektikadan iborat.

Metafizika, xodisa, vokealarni aloxida uzgarmas, tinch xolatida urganadi. ‘iqtisodiyotni urganishda metafizik yondashuv tizimning biron-bir tomonini yoki xujalik munosabatlarining ichki tuzilishini, ularning uzgarishini xisobga olmagan xolda urganish talab etilganda tadkik kilinadi.

Masalan, Amerika siyosiy iktisod maktabining asoschisi J.Klark uzining, «Boylikning taksimlanishi» kitobida texnika, texnologiya, ishlab chikarishni tashkil etish va jamiyat daromadlarini taksimlashni statik (uzgarmagan) va dinamik (progressiv uzgarishlar ta’sirini xisobga olib) kurib chikadi.

‘iqtisodiyot nazariyasi xodisani dialektika asosida urgansa xakikatni tularok aks ettiradi.

Dialektika tabiat, jamiyat, tafakkur rivojlanishining eng umumiy konuniyatlari xakidagi ta’limot bulib, uning asoschisi buyuk nemis faylasufi Georg Gegel (1770-1831) xisoblanadi. U dialektika tizimi nazariyasining markaziga karama-karshiliklarni kuyadi. U karama-karshiliklar birligi va kurashi konunini ifodalar ekan, karama-karshilikni xar kanday rivojlanishning «mikdori» sifatida baxolaydi. Bu, albatta, ikki sifatga xam tegishli.

‘iqtisodiyot nazariyasini urganishda foydalaniladigai asosiy uslublardan yana biri ilmiy abstraksiyalash uslubidir.

Iktisodiy faoliyatda aloka-boglanishlar goyat kup bulganidan xodisalarning rivojlanib borishgani ma’lum tizimga solib, xulosa chikarib bulmaydi.

‘iqtisodiyot nazariyasi tabiiy-texnikaviy faklarga uxshab uz gipotezalarini laboratoriya tajribalari orkali sinab kura olmaydi. U ijtimoiy fan bulgani uchun ‘iqtisodiyotdagi goyat kup kirrali, bir-biriga boglanib ketgan aloka-boglanishlar bilan tadkikot olib boradi.

Iktisodiy xodisalar, jarayon urganilganda ularni tasodifiylari emas, balki asosiylari boshkalaridan ajratilib, ma’lum chegarada olib karaladi.

Ilmiy abstraksiya (lotincha - abstractio - suzidan olingan) dikkatni chetga tortish ma’nosini beradi. Ilmiy abstraksiya yordamida ilmiy kategoriyalar ta’riflab beriladi, tadkik etilayotgan ob’ektlarning moxiyatini kursatuvchi tomonlari ifodalanadi, iktisodiy modellar kuriladi.

‘iqtisodiyot nazariyasida induktiv va deduktiv uslublardan keng foydalaniladi. Induktiv uslubda empirik bilimdan abstraksiyaga utiladi. Buning uchun ‘iqtisodiyotni aks ettiruvchi ma’lumotlar tuplanadi, jamlanib baxolanadi. Dalillar tuplab, xususiy xulosa chikariladi, xususiy xulosadan umumiy xulosaga utiladi. Dastlabki sinab kurilmagan xulosa gipoteza olga suriladi. Ular urtasidagi sabab-okibat boglanishlari aniklanadi, faktlar umumlashtirilib, abstraksiyaga utib, fikr-muloxaza sinalgan nazariy xulosalar, konun-koidalar darajasiga kutariladi. Sungra ulardan iktisodiy siyosatga utiladi.

Deduktiv uslub kullanilganda nazariyadan iktisodiy faktlar, dalillar taxliliga utiladi. Umumiy xulosadan xususiy xulosa chikariladi. Xar ikki uslub bir-birini tuldiradi.

‘iqtisodiyot nazariyasi umuminsoniy bulganidan unda tarixiylik va mantikiylik usullari xam kullaniladi.

Tarixiylik uslubi asosida iktisodiy munosabatlarning vujudga kelishi, rivojlanishi, kanday natijaga olib kelishi urganiladi. Tarixiylik uslubilan kuprok klassik siyosiy iktisod vakillari foydalanishgan. Tarixiy yondashuvning kamchiligi shundaki, tarixiy faktlarning kupligi ‘iqtisodiyotni jiddiy tarzda nazariy urganishni kiyinlashtiradi. Ishlab chikarish tizimining tipik xususiyatlarini aniklashga erishib bulmaydi.

‘iqtisodiyot nazariyasida iktisodiy taxlil uslublari, matematik, statistik uslublardan xam keng foydalaniladi. Ular xodisa va jarayonlarning mikdoriy tomonlarini urganib, yangi sifat darajasiga kutarilishini aniklashga yordam beradi. Bunda xozirgi zamon xisoblash texnikasi, jumladan, kompyuterlar keng kullaniladi. Ayniksa, iktisodiy-matematik modellashtirish muxim rol uynaydi. Tadkikotning barcha uslublaridan foydalanib, iktisodiy xodisa-jarayonlarning boglanishini aniklash, iktisodiy jarayonlarning kanday uzgarishini taxmin kilish mumkin.

Modellashtirishda funksional taxlil aloxida urin tutadi. Funksiyalarni uzimiz e’tibor kilmaganimiz xolda doimo uchratamiz.

Funksiyalar - bu uzgaruvchi mikdorlar bulib, ularning uzi boshka uzgaruvchi mikdorga boglik. Funksiya - boshka mikdorning uzgarishiga karab uzgarib turadigan, uzgaruvchan mikdor. Funksiyalar texnika, geometriya, fizika, kimyo va boshka fanlarda keng kullaniladi. ‘iqtisodiyotda funksiyalarga misol kilib talab va narxni keltirish mumkin. Talab narxga boglik, agar narx kutarilsa, boshka ta’sir kiluvchi omillar uzgarmagan xolda talab kamayadi. Bunda narx mustakil uzgaruvchi, ya’ni argument bulsa, talab usha boglanishdagi uzgaruvchi, ya’ni funksiya, shunday kilib, talab narxning funksiyasi, lekin talab va narx joyini uzgartirish, ya’ni talab kancha kup bulsa, boshka omil uzgarsa, narx xam shuncha kutarilishi mumkin. Bunda narx talabning funksiyasi buladi.

‘iqtisodiyotda pozitiv va normativ taxlildan foydalaniladi. Pozitiv yondashuv kanday bulsa, shundayligicha taxlil etsa, normativ taxlilda kanday bulishi kerakligi nuktai nazaridan yondashiladi.

1. Iktisodiy sir-asrorlarni urganish, bilib olish. Iktisodiy xodisalar va ularning boglanishlarini xar tomonlama urganish, ularning konunlarini ochishga yordam beradi. Ular asosida esa milliy ‘iqtisodiyot rivojlanadi. Buning uchun turli-tuman axborotlar, faktlar, statistik ma’lumotlar, xujjatlar, obruli olimlar, arboblarning kitoblari, ishlari urganiladi.

2. Iktisodiy jarayonlarning rivojlanishini oldindan aytish, prognoz kilish. (yunoncha - «prognosic» - oldindan kurmok, bajarmok, kilmok). ‘iqtisodiyot nazariyasi iktisodiy jarayonlarni urganish natijasida yakin kelajakda jamiyatning ilmiy-texnik, sotsial-iktisodiy rivojlanishi istikbollarini ilmiy asoslab beradi. Mikromikyosda esa xar bir xujalik yurituvchi sub’ekt uz manfaatidan kelib chikib, kelajakda kanday faoliyat yuritish masalalari buyicha ma’lum bir karorga keladi.

3. Boshka fanlarga ilmiy-uslubiy asos bulib xizmat kilish. Boshka fanlar nazariya asoslab bergan kategoriya va konunlarga tayangan xolda uz predmetini urganadi. Ayni vaktda nazariya boshka fanlar xulosasiga asoslanib, iktisodiy xodisalarni umumlashtiradi.

4. Amaliy tavsiyalar berish. ‘iqtisodiyot nazariyasi tavsiyalari xujalik yuritishning okilona uslublari, asosiy prinsiplarini ishlab chikishga xizmat kiladi. Umumiktisodiy mazmundagi tavsiyalar iktisodiy siyosatga tegishli buladi.

Keyingi paytlarda ‘iqtisodiyot nazariyasi va boshka iktisodiy fanlarning axamiyati ancha usdi. Amaliy muammolarni echish, xujalik va iktisodiy jarayonlarni urganishda matematik, statistik uslublarning keng kullanilishi, fanda erishilgan boshka yutuklarni tatbik kilish, ‘iqtisodiyot nazariyasi tavsiyalarini xayotda kullash imkonini berdi. ‘Iqtisodiyot xar kanday jamiyatning asosi, rivojlanib borish shart-sharoiti, chunki xayot eng avvalo, tiriklik ne’matlari ishlab chikarishni ob’ektiv zarur kilib kuyadi. Insonlar xayot kechirishlari uchun uz extiyojlarini krndirishlari shart. Jamiyat bor ekan, ishlab chikarish, ishlab chikarilgan ne’matlarni ayirboshlash, taksimlash va iste’mol kilish mavjud va bu jarayon uzluksiz tarzda bir-biriga boglik xrdda yuz beradi.

«‘Iqtisodiyot» suzi odatda ikki va xatto uch ma’noda ishlatiladi.

Birinchidan, ‘Iqtisodiyot - bu xujalik yuritish, inson tomonidan yaratilgan turyai ne’matlardan foydalanib xayot kechirish, insonlar xayotini ta’minlash va yaxshilash tizimi,

Ikkinchidan, ‘Iqtisodiyot - bu resurslar va jamiyat a’zolari tomonidan yaratilgan tovar va xizmatlarning firma va uy xujaliklari orasidagi uzluksiz doiraviy xarakati.

Uchinchidan, ‘Iqtisodiyot - bu fan, turli-tuman cheklangan resurslardan foydalanib, jamiyat extiyojlarini kondirish bilan boglix bulgan, xujalik yuritish jarayonida odamlar urtasida vujudga keladigan munosabatlar xakidagi bilimlar majmui.

«‘Iqtisodiyot» suzining uzagini «iktisod» suzi taptkil etadi. Iktisod suzining uzbek tilidagi lugaviy ma’nosi sarf-xarajatlarda tejamkorlik demakdir.

Uz davrida shakllangan iktisodiy karashlar kadimgi kulyozmalarda aks etgan.

Keyinchalik, iktisodiy fikrlar kadimgi YUnoniston va Rimda yanada rivojlantiriladi, ma’lum tizimga solinadi.

‘Iqtisodiyot – «ekonomika» atamasi xam dastlab Ksenofont, Aristotel asarlarida ishlatilgan bulib, u kadimgi yunoncha «Ekos» - uy, xujalik, «nomos» - konun degan ma’noni anglatib, uy xujaligini yuritish konuni, san’ati tarzida kullanilgan. Usha paytda uy xujaligi natural xujalik bulib, iktisodiy faoliyat yuritishning asosiy shakli bulgan.

Ksenofont uzining «Daromadlar xakida», «Ekonomika» (xujalik xakida ta’limot) nomli asarlarida ilmiy ‘Iqtisodiyotga tamal toshi kuydi. Uning tadkikotlarida kishlok xujaligi, xunarmandchilik, savdo aloxida ajratilib, mexnat taksimotining maksadga muvofikligi asoslab beriladi. Uning fikrini Platon yanada rivojlantiradi. Aristotel «Siyosat» va «Etika» traktatlarida iktisodiy jarayon va xodisalarni birinchi marta abstrakt tarzda tadkik kilib, ular urtasidagi umumiy konuniyatlarni aniklashga xarakat kiladi.

Iktisodiy karashlarning rivojlashshshda mukaddas kitoblar «Tavrot», «Zabur», «Injil» va, ayniksa, «Kur’on» katta axamiyatga ega.

Forobiy (870-950) bilan Ibn Sino (980-1037) dunyokarashlarida inson extiyojlari asosiy urin olgan. Forobiyning fikricha, jamiyat shakllanishining birinchi sababi insonlarning moddiy extiyojlaridir.

Ana shu davrning zarurati, in’ikosi sifatida iktisodiy karashlar tizimi tarzida merkantilizm vujudga keldi.

Merkantilizm italyancha «mercante» suzidan olingan bulib, savdogar ma’nosini bildiradi.

Merkantilizm tarafdorlari boylikning kelib chikish manbai savdoda, mamlakatning boyligi tuplangan pul bilan ulchanadi degan fikrni ilgari suradilar.

Merkantilizmnm ikki okimga: dastlabki va sunggi merkantilizmga ajratiladi.

‘Iqtisodiyotning rivojlanishi uchun yangi goya ob’ektiv zaruratga aylandi. SHu zarurat tufayli tarix saxnasiga fiziokratlar chikishdi. Fiziokratizm (tabiat xukmronligi) atamasini ilmiy muomalaga Adam Smit kiritgan. Fiziokratlar ta’limotining asoschisi Fransua Kene (1694—1774) xisoblanadi. Ularning fikricha, boylik bu pul emas, balki erdan olingan maxsulotlardir. Savdo va sanoat emas, kishlok xujaligi ishlab chikarishigina jamiyatning boylik manbai buladi. Bu Xudo tomonidan beltalangan «tabiiy» konun.

Fiziokratlar goyasini real xayotda amalga oshirishdan kura uning klassik iktisodiy maktabning vujudga kelishiga asos bulishi kuprok e’tiborga loyik.

Klassik (xakikiy) siyosiy iktisod iktisodiy ta’limot tarixida aloxida urin tutadi.

Iktisodiy tafakkur tarixiga klassik siyosiy iktisodning asoschisi bulib kirgan A.Smit buyuk iktisodchilar ruyxatining boshida turadi. Asosiy asari «Odamlar boyligining tabiati va sabablari tugrisida tadkikot» 1776 yili nashr etilgan. Uning ta’limotidagi asosiy goya liberalizm bulib, ‘Iqtisodiyotga davlat aralashuvini eng kam darajaga keltirish, talab va taklif asosida shakllanadigan erkin narxlar asosida bozor uzini uzi tartibga solishi, ya’ni «kuzga kurinmas kul» tartibga solishi goyasini ilgari suradi. U kiymat yaratuvchi mexnatni unumli mexnat deb kuklarga kutardi. Mexnat taksimoti rolini xamda mexnat unumdorligini oshirish yullarini kursatdi. Daromadlar tugrisida ta’limot yaratib, solikka tortish prinsiplarini ta’riflab berdi.

Marjinalizm (marginal - fransuzcha «me’yoriy» degan suzdan olingan) iktisodiy jarayonlarni, konunlarni me’yoriy-iktisodiy kursatkichlar orkali tushuntirishga xarakat kiladi. Marjinalizmda ‘Iqtisodiyot xujalik munosabatlarida katnashayotgan aloxida sub’ekt psixologiyasi nuktai nazaridan taxlil etiladi. Ular fikricha, tovarning kiymati ishlab chikarishda emas, balki ayirboshlash jarayonida yuzaga chikadi. Tovarning baxosi xaridor sotib olgan narx bilan belgilanadi. SHunday kilib, tovar baxosi uni ishlab chikarish uchun sarflangan mexnat bilan xam emas, ishlab chikarishiipg umumiy xarajatlari bilan xam emas, balki xaridorning tovarni baxolashdagi sub’ektiv psixologik xususiyatlari bilan belgilanadi.

XIX asrning ikkinchi yarmida klassik maktab bilan marjinalizm maktabi urtasida kurash kuchaydi. Kator savollarga birida javob topilsa, ikkinchisida topilmay koldi. Uchinchi, xar ikkisini birlashtiruvchi nuktai nazar zarur bulib koldi. Bu vazifani iktisodiy nazariyadagi navbatdagi, iktisodiy ta’limot tarixiga neoklassik maktab bulib kirgan konsepsiya bajardi. Bu yunalish asoschisi Alfred Marshall xisoblanadi. S. Millning shogirdi bulgan Marshall avval klassik maktab tarafdori bulgan, lekin marjinal taxlilining ijobiy tomonlariga befark karab turolmadi. 1890 yili uning «‘Iqtisodiyot prinsiplari» (Rrinciples of economics) nomli kitobi nashrdan chikdi. Unda Marshall «ekonomiks» atamasi bilan (politekonomiya) siyosiy iktisodni nazarda tutgan.

Kembrij universitetida 1902 yildan boshlab J.S.Millning klassik maktabida siyosiy iktisod kursini «Ekonomiks» egalladi. «Ekonomiks» atamasining ishlatilishi bejiz emas. XIX asrning ikkinchi yarmida yuz berib, deyarli yigirma yil davom etgan depressiya ‘Iqtisodiyotga davlatning aralashuvi uni tartibga solishga kodir emasligini kursatdi. Erkin rakobatli bozorni uluglovchi A. Marshall bozor ‘Iqtisodiyoti sharoitida davlatning aralashuvini cheklash goyasini ilgari surdi. U yangi atama - «ekonomiks»da ifodasini topdi.

‘Iqtisodiyotni tanglikdan olib chikish uchun yangi goya zarur edi. Ana shunday goya bilan iktisodiy nazariyaga J.M.Keyns kirib keldi. U uz nazariyasi tarafdorlari bilan keynschilik maktabiga asos soldi. U rivojlangan bozor ‘Iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solib turish zarurligini asoslab berdi. Bunday tartiblash, eng avvalo yalpi talabga ta’sir etish orkali inflyasiyaga, ish bilan bandlikka ta’sir kursatish mumkinligini kursatadi.

XX asrning 50—60 yillaridan boshlab neoklassik yunalishda kator yangi maktab va okimlar vujudga keldi.

Bular neoliberalizm, monetarizm, institutsionalizm va boshkalar.

Iktisodiy nazariya vujudga kelib xozirgi darajaga etgunga kadar fanning predmetiga turlicha ta’rif berilgan.

Mashxur iktisodchi P.Samuelson uzining «Ekonomika» kitobida ‘Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti tugrisidagi fikrlarni urganib, ulardan ba’zilari kuyidagilar deydi:

1. ‘Iqtisodiyot nazariyasi ayirboshlash va pullik bitimlar bilan boglik iktisodiy faoliyat turlari xakidagi fan.

2. ‘Iqtisodiyot nazariyasi xar xil tovarlar (bugdoy, mol gushti, palto, konsertlar, yullar, yaxtalar) ishlab chikarish uchun kishilar tomonidan kamyob yoki cheklangan unumli resurslar (er, mexnan, ishlab chikarishda ishlatishga muljallangan tovarlar, masalan, mashinalar va texnikaviy bilimlar)dan foydalanish va ularni jamiyat a’zolari tomonidan iste’mol kilish maksadida taksimlash tugrisidagi fan.

3. ‘Iqtisodiyot nazariyasi kishilarning kundalik ishbilarmonlik faoliyati, yashashi uchun mablag topishi va undan foydalanishi tugrisidagi fan.

4. ‘Iqtisodiyot nazariyasi insoniyatning iste’mol va ishlab chikarish borasida uz vazifasini kanday uddalayotgani xakidagi fan.

5. ‘Iqtisodiyot nazariyasi boylik tugrisidagi fan. SHu bilan birga bu ruyxatni bir necha marta chuzish mumkin deb kursatadi P. Samuelson^³.

Respublikamizning yirik iktisodchilaridan A.Ulmasov, M.SHarifxujaevlar ‘Iqtisodiyot nazariyasiga kuyidagicha ta’rif berishadi: «‘Iqtisodiyot nazariyasi jamiyatda yuz beradigan iktisodiy xodisalar, jarayonlar, ularga xos bulgan aloka boglanishlarni, ularning konun-koidalarini va kishilar faoliyatida namoyon bulishini urganuvchi fandir»^⁴.

Xozirgi zamon ‘Iqtisodiyot nazariyasi iktisodiy xodisa, jarayonlarni resurslarning cheklanganligi inson va jamiyat extiyojlarining cheksizligidan kelib chikkan xolda tadkik etadi.

‘Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti xakida anik tasavvurga ega bulish uchun uning tadkikot doirasi, ob’ekti, sub’ekti, maksadi va vazifalarini aloxida kursatib utish maksadga muvofik.

‘Iqtisodiyot nazariyasining tadkikot doirasi - bu xujalik faoliyati yuritish muxitidir. Bu muxit mikro-firma, korxonalar, mezo-tarmoklar, makro-mamlakat, mega-jaxon mikyosi doirasida bulishi mumkin.

Bundan tashkari, shuni yoddan chikarmaslik kerakki, kishilar iktisodiy alokalarni, ular urtasidagi boglanishlarni, iktisodiy munosabatlarni uz xoxishlaricha tanlay olmaydilar, chunki bu ob’ektiv reallikdan kelib chikadi. Agar jamiyatda monopoliyalar xukmronligi mavjud bulsa yoki totalitar, markazdan boshkariladigan ‘Iqtisodiyot bulsa, yoki bozor ‘Iqtisodiyoti bulsa iktisodiy munosabatlar xam shunga muvofik buladi. Xar kim uz xoxishiga kura, ulardan boshkacha munosabatlarni urnata olmaydi, chunki ob’ektiv reallik, iktisodiy sharoit shunday. Ana shu ob’ektiv reallikni urganib, ularning okibati xakida xulosa chikarish mumkin.

Tadkikot sub’ekti - bu inson, kishilar guruxi va davlatdir.

Tadkikot ob’ekti esa iktisodiy xodisalar, jarayonlar, ya’ni xujalik yuritish faoliyatidir.

Bu maksadni amalga oshirish uchun kator vazifalar bajariladi.

Iktisodiy nazariyaning asosiy vazifasi:

-iktisodiy xodisa, jarayonlarni va ularga xos boglanishni urganish (ma’lumki, iktisodiy xodisalar dinamik tarzda iktisodiy jarayonlar deb ataladi);

-iktisodiy sub’ektlarni asosiy resurslarning kamyobligi va extiyojlarning cheksizligi sharoitida iktisodning kuyidagi:

nima ishlab chikarish kerak?

kancha ishlab chikarish kerak?

kanday kilib ishlab chikarish kerak?

kim uchun ishlab chikarish kerak? kabi muammolarni echish uchun nazariy asos, faoliyat uchun amaliy xulosalar ishlab chikish;

-iktisodiy nazariyadagi aloxida yunalishlar, okimlarning ijobiy tomonlari, takliflarini sintez kilish;

-jaxon tajribasi va milliy ‘Iqtisodiyotning ijobiy-salbiy tomonlarini urganish va ular asosida nazariy xulosalar chikarish.

‘Iqtisodiyot nazariyasi ijtimoiy fan bulib, resurslarning cheklanganligi va extiyojlarni yuksalib borishi sharoitida samarali xujalik yuritish konunlari va iktisodiy faoliyat muammolariii urganadi.

‘Iqtisodiyot nazariyasi kishilar faoliyatiii urganar ekan, tadkikot asosida xulosalar chikariladi. Uning amaliy faoliyati shundaki, chikarilgan xulosalar oldindan kurish imkoniyatini beradi.

Tugri xulosa chikarish bu kelajakdagi faoliyat yunalishini tugri belgilash degani. ‘Iqtisodiyot nazariyasi iktisodiy siyosatning asosini tashkil etadi.

‘Iqtisodiyot nazariyasi jamiyat rivojlanishi jarayonida iktisodiy faoliyat natijasida kelib chikkan muammolarni nazariy jixatdan izoxlab javob topishga karatilgan bulib, kelajakda kanday uzgarishlar bulishi mumkinligini oldindan prognoz kiladi, yunalishlarini kursatadi.