Neft ha'm gazdi qayta islew karxanalari o'ndiris na'tiyjeliginin' mazmuni, korsetkishleri ha'm onin' kolemine ta'sir etiwshi faktorlar Joba

Paydanı bólistiriw
Payda túrli, reń-barang mútajliklerdi qandirar eken, bazar ekonomikası sharayatında, onıń ekonomikalıq tiykarlanǵan sistemasın islep shıǵıw hám engiziw úlken áhmiyetke iye. Bul sistemada xojalıq sub'ektlerdiń mápleri aqılǵa say, bir-birine muwapıq kelisim bolıwı kerek.
Payda bólistiriwdiń tiykarǵı principleri tómendegilerden ibarat :
- jámiyet (mámleket kórinisinde) aldındaǵı finanslıq minnetlemelerdi birinshi náwbette orınlaw ;
- keńeytirilgen islep shıǵarıw mútajliklerin maksimal dárejede támiyinlew;
- isleytuǵın xızmetkerlerdi materiallıq xoshametlew;
- paydanı social -materiallıq maqsetlerge isletiw.
Ózbekstan Respublikası “Kárxanalar tuwrısında” dagi Nızamnıń (18 element ) de “Byudjetke tolıqnatuǵın salıq hám basqa tólewlerden keyin qalǵan payda (sap payda ) kárxana ixtiyorida qaladı jáne onı tartıp alıw qadaǵan etiledi” dep belgilengen.
Bazar sharayatında kárxana joqarıdaǵı principlerdi ámelge asırıw jolların ózi belgileydi, paydanı qaerga, qansha hám qansha múddette jumsawdı ózi xal etedi, kárxanalar iskerligindegi mámleket qadaǵalawı salıqlar (olarǵa tiyisli jeńillik hám sankciyalar menen) arqalı ámelge asıriladı.
Salıq - nızamda belgilengen múddet hám kólemde byujdetga tolıqnishi májBulriy (shárt) bolǵan tólewler tártibi tómendegiler bolıp tabıladı:
- áwele dáramattan QQS hám aktsiz salıǵı tolıqnadı ;
- keyin mulq salıqları (kárxana mulqi, jer, transport salıqları ) tolıqnadı ;
- qalǵan salıqlar, sonday-aq payda salıǵı.
Salıq hám tólewlerden keyin qalǵan payda islep shıǵarıw, tutınıw hám de social mútajlik hám maqsetlerge bólistiriledi. Bulnnan tashkari, eger kárxana Ustav fondı basqa investorlar qatnasıwında shólkemlesken bolsa, ol halda sol paydadan olarǵa procent (%) hám dividendlar tolıqnadı.
Kárxana ixtiyorida qalǵan paydanı bólistiriw sistemasında búgingi kúnde tiykarǵı talap - Bul tutınıw hám jiynaw ushın ajıratılǵan aqshalar arasında optimal koefficientar belgilew tiykarında keńeytirilgen qayta islep shıǵarıwdı finans resursları menen támiyinlew bolıp tabıladı.
Bazar kon'yukturasi talabına qaray kárxana islep shıǵarıw potentsialın keńeytiw hám jańalaw zárúrshiligi payda bolıwsa, paydadan islep shıǵarıwdı rawajlandırıw fondlarga ajıratılǵan qarjılar muǵdarın belgilew zárúrli orın tutadı. Bul fondlar resursları kapital quymalardı finanslıq támiynlew, aylanba aqshalardı kóbeytiw, ilimiy-tekseriw islerdi ótkeriw, jańa texnologiyalardı engiziw, aldıńǵı miynet usıllarına ótiw hám taǵı basqalarǵa mólsherlengen bolıp tabıladı.
ayda málim muǵdarda taǵı kredit investitsiyalar boyınsha procent (%) tólewlerge isletiledi.
Payda bólistiriliw sistemasında xoshametlew fondlarni shólkemlestiriw de úlken áhmiyetke iye. Bul fondlar resursları jumısshı hám xizmetkerlerdi sıylıqlaw, jıl juwmaqları boyınsha sıylaw, bir ha`m qtli materiallıq járdem kórsetiw hám taǵı basqalarǵa isletiledi.
Bazar sharayatına ótiw munasábeti menen xızmetkerlerdi social qorǵaw sistemasınıń áhmiyeti artıp baradı. Sol sebepli paydanıń málim muǵdarı túrli social -materiallıq mútajliklerdi qandırıw ushın qaratnadı, sonday-aq :
-turar turaq-jaylar, mektepge shekem bolǵan balalar mákemelerin qurıw hám kapital remontlaw ;
- jumısshı asxanalar ushın dotatsiya, xızmetkerlerge materiallıq -xojalıq xizmet kórsetiwdi jaqsılaw ;
- mektepge shekem bolǵan balalar mákemeleri hám yezgi lagerlarda balalar azıqlanıwın jaqsılaw hám t.b.
Rentabellik kórsetkishleri
Rentabellik kórsetkishi kárxana iskerliginiń ulıwma nátiyjelililik dárejesin ańlatpalap, alınǵan nátiyje (jalpı dáramat, payda ) ni sarp etiwler yamasa tutınıw etilgen resurslar menen salıstıradı.
Ámelde kárxana iskerliginde tómendegi rentabellik kórsetkishler qollanıladı :
1. Ónim rentabelligi - tiykarǵı paydanı ónim ózine túser bahasına bolǵan qatnası (ónim, taha`m r xızmetler erkin baha boyınsha satıladı ).
Rm= (Fya/T/N) *100%
Bul jerde
Fya - tiykarǵı iskerlik paydası, (sum)
T/N - ónim islep chikarish sarp etiwleri yamasa onıń ózine túser bahası (sum)
2. Islep shıǵarıw rentabelligi - kárxana yamasa firma jumısı natiyjeliligin ulıwmalastıratuǵın kursatkichi Bulib, balans yamasa sap paydanıń islep chikarish fondlarining ma`nisine bolǵan qatnası bolıp tabıladı.
Ri/chF= (Fb/ (Af+Ash. m.)) *100%, yamasa
Ri/chF= (Fs/ (Af+Ash. m.)) *100%
Bul jerde
Fb - balans boyınsha payda muǵdarı ;
Fs - sap payda ;
Af - tiykarǵı islep shıǵarıw fondlar ortasha -jıllıq ma`nisi, (swm);
Ash. m.- sheklengen (me'erlangan) aylanba (oborot ) aqshalar ma`nisi, (swm).
3. Kárxana jámi aktivleriniń rentabelligi - aktivlerdiń 1 swmi qansha sap paydanı kelip túskenin kórsetedi:
RA= (Fs/A.)
Bul jerde:
Fs - sap payda, swm;
A - aktivlerdiń ortasha -jıllıq ma`nisi, sum.
4. Jeke (jeke) aqshalar rentabelligi - sap paydanı kárxana balansındaǵı jeke aqshalar kólemine bolǵan koefficientti ańlatpalap, jeke kapitaldıń paydalılıǵın kursatadi.
Rsh. k. = (Fs/ (Kfsh. ór.jıl.)
Ksh. ór.jıl - jeke kapitaldıń ortasha -jıllıq ma`nisi (ustav kapitalı+rezerv kapitalı+jamg'arilgan payda ).
Jeke kapital rentabelligi jeke menshik iyeleri kárxanaǵa sarplanǵan xar bir swmi qansha sap payda alıp kelgenin kórsetedi.
5. Ónim realizatsiyasining rentabelligi - hár bir sotilgan ónim summasına qansha ǵárejet qılınǵanlıq dárejesin ańlatadı
Rr= (Frya/Mr), yamasa (Fs/Mr)
Bul kursatkich realizatsiya etilgen (sotilgan) ónim kóleminde sap payda úlesin belgileydi.
6. Bir aktsiyanıń rentabelligi (paydalılıǵı ):
Ra= (Fs/na)
na - mámilege shıǵarılǵan aktsiyalar sanı.
Bir aktsiyanıń rentabelligi mámile degi bir aktsiyaǵa tuwrı kelgen sap payda muǵdarın kórsetedi.
Mámile degi aktsiyalar - Bul kárxana, firma, kompaniya shıǵarǵan aktsiyaların kárxana ózi satıp alǵan aktsiyalar sanına azayǵan muǵdarı bolıp tabıladı.
7. Aylanba kapitaldıń rentabelligi - 1 sumlik aylanba kapitaldan kancha payda alıw múmkinligin ańlatadı.

Ro= Fs/O
Bul jerde
O - aylanba (oborot ) kapitaldıń urtacha kiymati, sum
8. Qarızǵa alınǵan kapitaldıń rentabelligi - Bul qarızǵa alınǵan kapitaldıń paydalılıq dárejesi bolıp tabıladı.
Rq= Fs/Kq
Bul jerde
Kq - qarızǵa alınǵan kapitaldıń urtacha kiymati, sum
9. Investirlangan kapital rentabelligi - Bul investitsiya sebepli alınǵan aqshalardıń qanshellilik nátiyje beriwin ańlatadı :
Rik= F+tulangan procentler/Ksh+Kq
Bul jerde
F- salıqlarsız payda, sum
Ksh - jeke kapital ma`nisi, sum
Kq - uzaq múddetli qarızlı kapital, sum
10. Permanent kapital rentabelligi - 1 sumlik permanent kapitaldan alınǵan payda dárejesin ańlatadı.
Rp = Fs/ Kp
Bul jerde Kp - permanent kapital
Erkin bahalar boyınsha sotilgan ónimdiń rentabellik dárejesi shiyeralanbaǵan (Bulnnan monopol ónim esaptan tısqarı, sebebi respublika finans mákemeleri tárepinen olarǵa sheklengen rentabellik dárejeleri belgilengen).