Neft ha'm gazdi qayta islew karxanalari o'ndiris na'tiyjeliginin' mazmuni, korsetkishleri ha'm onin' kolemine ta'sir etiwshi faktorlar Joba

Kárxana paydası
Islep shıǵarıw sarp etiwleri, miynet hám materiallıq resurslar tutınıw kólemleri, texnika dárejesi, islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw hám basqa faktorlar (faktorlar ) tiykarında kóbeyiwi yamasa azayıwı múmkin, biraq basqarıwshı ótkir, bilimli bolsa, sarp etiwlerdi kemeytiw jolların qollap, basqarıwdı tuwrı júrgizedi.
Kárxana, firma iskerliginiń nátiyjesi (juwmaǵı ) ónim sotilgandan keyin payda bolǵan tushim (QQS hám aktsizsiz) hám ónimdi islep shıǵarıw hám satıwǵa sarplanǵan ǵárejetler ayırmasına teń.
Sanaat kárxanalardıń jumısın xarakteristikalaytuǵın áhmiyetli sapa ko'rstkichlaridan biri payda hám rentabellik bolıp tabıladı. Payda bazar munasábetleriniń áhmiyetli kategoriyasi retinde ekonomikada quydagi wazıypalardı atqaradı :
- islep shıǵarıw iskerliginiń nátiyjesinden alınǵan ekonomikalıq nátiyjeni xarakteristikalaydı, sebebi ol sońǵı finanslıq nátiyjeni ańlatadı ;
- túrli dárejedegi byudjetlerdi qáliplestiredi;
- xodimlarning máplerin qorǵaw etedi jáne Bul boyınsha ekonomikalıq sırıs hám stimul rolin oynaydı ;
- ilmiy-texnikalıq, shólkemlestirilgen jáne social islerdi ámelge asırıwǵa múmkinshilik beredi.
Payda sanaat tarmaq hám kárxananıń xamma islep shıǵarıw - xojalıq iskerligi nátiyjelerin ulıwmalastıratuǵın kórsetkish bolıp tabıladı.
Bul jerde jalpı dáramat hám jalpı payda túsiniklerdi parıq etiw kerek.
Jalpı dáramat - kárxana yamasa firmanıń islep shıǵarıw hám kommerciya iskerligin juwmaqlawshı kórsetkish bolıp, jalpı tuSolm hám ónimdi islep shıǵarıw hám satılıwına ketken sarp etiw ǵárejetler (mıynet haqınan tashkari) ayırmasına teń.
Jalpı tuSolm - Bul taha`m r ónim, jumıslar, xızmet hám materiallıq naǵıymetlerdi xaqiqiy sotilgan baxaları boyınsha realizatsiyasidan kelip túsken aqshalardıń tolıq jıyındısı.
Jalpı payda - jalpı paydanıń bólegi bolıp, kárxana ónim, tiykarǵı fondlar hám basqa mulqini satıw nátiyjesinde payda bolǵan hám Bul processler sarp etiw ǵárejetler muǵdarına azayǵan aqsha.
Ózbekstan Respublikası Finans Ministrligi qaǵıydasına qaray tómendegi payda kórsetkishleri qollanıladı :
1. Ónim satıwdan túsken jalpı payda - ónimdi satıwdan alınǵan sap tuSolm hám ónim ózine túser bahasınıń ayırması bolıp tabıladı :
Ф_я=С_т –Т/Н
Cт - ónim satıwdan alınǵan sap tuSolm, (swm)
T/Н - ónimdiń islep shıǵarıw sarp etiwleri, yaǵnıy ózine túser bahası (swm).
Ст=Я_т-А-QQС
Жт - jalpı tusim (swm),
A -aktsiz salıǵı (ayırım ónimlerge belgilengen)
QQS-qosımsha baha salıǵı (barlıq ónimlerge belgilengen, 20%).
2. Tiykarǵı iskerliginiń paydası - ónimdi satıwdan alınǵan jalpı payda hám dáwir ǵárejetleriniń ayırması bolıp tabıladı:
Ф_а=Ф_я-Дxar±basqa dáramat (zálel)
Dxar - dáwir ǵárejetleri.

3. Umumxo’jaliq iskerliginiń paydası - tiykarǵı iskerlikten alınǵan payda plyus finanslıq iskerlikten kórilgen dáramatlar minus záleller bolıp tabıladı:
Ф_ух=Ф_а+Д_д±Д_вал(3)±Q_q-С(%)

Dd - dividend hám %-lar boyınsha dáramatları
Dha`m l - sırt el ha`m lyutaları menen operatsiyalar tabısı (záleli)
Qq - qımbat baha qaǵazlarǵa investitsiya (quyma ) larni qayta
bahalaw (peretseonka investitsiy v tsennie Bulmagi)
S (%) - procent boyınsha sarp etiwler.

4. Salıqtı tolıqǵanǵa shekem shekem payda bolǵan payda - umumxo’jaliq iskerliginen alınǵan payda plyus (minus) ayrıqsha jaǵdaylardan kórilgen payda (zálel):
Ф_с=Ф_ух±Ф_ф(3)
Ф_ф (z) - favqulotdagi (názerde taza, gayri tábiy) dáramat yamasa
záleller sal'dosi.
5. Kárxananı ózinde qalatuǵın sap payda - salıq tolıqngandan keyin, kárxana ixtiyorida qalıp óz paydasınan tolıqndigan salıqtı hám nızam hújjetlerinde názerde tutılǵan basqa salıqlar hám tólewlerdi ayirgan túrde salıqlar tolıqgunga shekem alınǵan payda bolıp tabıladı :
SF=Fs-Salıq (fd)-basqa salıq hám tólewler
Kárxana xojalıq iskerliginingyakunlovchi finanslıq kórsetkishi bolıp balansındaǵı payda (kha`m rtal, jıl nátiyjeleri boyınsha dúzilgen Bulxgalterlik balansında sáwlelendirilgen) xızmet etedi.
Balans paydası úsh elementten dúziledi:
-ónimdi satıw, islerdi orınlaw, xizmet kórsetiwden kelgen payda ;
-tiykarǵı fondlar yamasa basqa tur mulqni realizatsiyasidan túsken payda (zálel);
-realizatsiyasidan tashkari operatsiyalardıń finanslıq nátiyjeleri.
Balans daǵı payda ámeldegi islep shıǵarıw hám óndiris shıǵarıwdan tısqarı, xojalıqlardıń finans - xojalıq xızmetleri nátiyjesinde alınǵan payda jıyındısı bolıp tabıladı.
Joqarıda keltirilgen payda túrlerinen tısqarı, onıń taǵı bir qansha túrleri ámeldegi:
- xaqiqiy payda ;
- o'rtacha payda ;
- monopol payda yamasa ekonomikalıq renta;
- maksimal payda.
Haqıyqıy payda - Bul, rasında esabat maǵlıwmatları, yaǵnıy haqıyqıy ǵárejetler tiykarında anıqlanǵan payda esaplanadı. Bul payda kárxana finanslıq iskerligin shólkemlestiriwde tiykarǵı derek bolıp tabıladı.
Ortasha payda degende, basqa xamma kárxanalar sıyaqlı sarplanǵan kapitalǵa birdey rentabellikka ıyelew túsiniledi. Ortasha payda kárxana (firma ) dıń iskerlik kórsetip atırǵan tarawda, tarmaqta qalıwın támiyinleydi. Bulnday paydanıń júzege keliwi bazardıń uzaq múddetli turaqlılıqqa eriskeninen dárek beredi. Ortasha paydanı kóbinese ekonomikalıq payda dep ataydilar.
Mısal : Eger kárxana bir ónimdi tayarlab, satıp, rasında 100 mıń swm payda alǵan bolsa -yu, áne sol aqshanı basqa ónim óndiriske sarplap, onı satqanda 150 mıń sumlıq payda alsa, Bulnday paydanı ekonomikalıq payda dep túsiniw kerek. Bul halda payda unamlı tús aladı. Unamlı ekonomikalıq payda kárxananı qandayda - bir investor iskerlik baslawına xoshametlantirilsa, unamlı haqıyqıy payda islep shıǵarıw yamasa firmanıń talay ayaqqa turıp alǵanınan bildirgi beredi.
Monopol payda yamasa ekonomikalıq renta - Bul, sheklengen islep shıǵarıw faktorlarınan paydalanıw nátiyjesinde júz bergen payda esaplanadı. Mısalı, eki kárxana birdey jerge iye bolıp, yerni alıw menen baylanıslı ǵárejetler birdey bolǵanlar sharayatında birinshi jer transport tarmaǵına jaqın bolǵanlıǵı ushın ónimdi tasıwǵa 10 mln. swm kem sarp etiw etiliwi múmkin, áne sol 10 mln swm onıń qosımsha paydası esaplanadı. Ekonomikalıq renta islep shıǵarıw faktorları sheklengenliginen kelip shıǵadı hám ol yamasa Bul islep shıǵarıw faktorına beriw jaǵdayın bildirgen baha menen sol omilning eń kem bahası ortasındaǵı farqdan ibarat boladı.
Maksimal payda - Bul, bir birlik qosımsha ónimdi satıwdan alınǵan dáramattı sol bir birlik qosımsha ónimge etilgen ǵárejet muǵdarı menen bab - ese keliwi nátiyjesinde alınǵan payda. Sol halda rentabellikning eń joqarı dárejesine erisilgen boladı. Soǵan kóre, paydanı maksimallastırıw degeni, eń joqarı rentabellikni támiyinlew, degeni bolıp tabıladı.
Bazar ekonomikası sharayatında sanaat salasında ótkerilip atırǵan túpkilikli ekonomikalıq ilajlar kompleksinde paydanı bólistiriw máseleleri zárúrli orın tutadı, zero onı, ádalat maydanınan hám tuwrı bólistiriw jámáát hám hár bar xızmetkerdiń mápdarlıǵın uyqaslastırıw ushın sharayat jaratadı.