Nemis tilidan o’zbek tiliga lingvokulturemalar tarjimasining sotsiolingvistik aspektlari
Download 395.93 Kb. Pdf ko'rish
|
Axmedov taqriz
|
ikkinchidan, ma’lum bir hududda yashovchi kishilargagina tushunarli bo‘lgan
so‘zlar va hozirda iste’molda bo‘lmagan qadimiy, eskirgan, tarixiy so‘zlar, ya’ni arxaizm va istorizmlar ko‘p uchrashi; uchinchidan, muayyan geografik hudud aholisining kasb-kori va hunar turlarini ifodalovchi professionalizmlarlarning ko‘p qo‘llanishi. Dissertatsiyaning ikkinchi bobi “Nemis badiiy asarlari tarjimasida lingvokulturemalarni ifodalash omillari va badiiy usullari” deb nomlanib, unda lingvokulturemalarning klassifikatsiyasi, ifoda usullari, asliyatdan tarjima qilishdagi mavjud strategiyalar tadqiq etilgan. Dissertant V.A.Maslova tomonidan ilgari surilgan lingvokulturologik birliklar ro’yxatiga asoslanib, uch guruhdan iborat klassifikatsiya va ularning subklassifikatsiyalarini, V.Molinaning fikriga tayanib esa to’rt guruhga ajratilgan klassifikatorni ilmiy asosda o’rgangan. Lingvokulturemalarning shakli xususida to’xtalib, so’z, frazeologik birlik, gap va matn ko’rinishlarining har biri uchun misollar keltirgan, va ularni tahlilga tortgan. Lingvokulturoligik birliklar tarjimasida tarjima texnikasi masalasiga to’xtalgan tadqiqotchi frazeologik ekvivalentlarni qo’llash, analoglardan foydalanish, transkripsiya, transliteratsiya kabi tarjima texnikasi bo’yicha nazariy ma’lumotlarga tayangan holda ularni misollar yordamida asoslashga harakat qilgan. Dissertantning quyidagi tahlillariga e’tibor qaratamiz: asliyatdagi Auf dem Heimweg fährt der Brautwagen den anderen voran, er muß schnell fahren, sonst geht es in der Ehe den Krebsgang parchasi tarjimada Uyga qaytishayotganda kuyovning ot-aravasi boshqalarnikidan tezroq yeladi, yo’qsa kuyovning ishi orqaga ketishi mumkin tarzida berilgan. Ushbu misolda nemis tilidagi Die Sache geht den Krebsgang frazeologizmi o’zbek tiliga mos muqobili ishi orqaga ketmoq orqali tarjima qilingan, natijada aynan muqobillik saqlangan. Yoki Die Hochzeit darf nicht in der heißesten Zeit, also nicht an den Hundstagen stattfinden, … parchasi to’y yozgi chilla paytida ham, aprel oyining yomg’irli kunlarida ham … tarzida o’girilgan. Mazkur misolda keltirilgan Hundstagen so’zi nemis madaniyatida 24- iyuldan 23- avgustgacha davom etadigan juda issiq yoz 3 mavsumini anglatadi, o’zbek madaniyatda bu chilla so’ziga mos kelganligi sababli ham tarjimon aynan shu so’zdan foydalangan, natijada tarjimon adekvat tarjimaga erishgan. Shuningdek, nemischa matnda uchraydigan Bremer, marka, Antverpen kabi lingvokulturemalar transkripsiya, Southampton, Gibraltar, Genua, Port Said kabi lingvokulturologik birliklar esa transliteratsiya yo’li bilan, Das Rote Meer – qizil dengiz esa to’g’ridan-to’g’ri, ya’ni so’zma-so’z tarjima qilingan. Quyida keltirilgan misol dafn marosimidan keltirilgan parcha bo’lib, butun matn yaxlitlikda lingvokulturemani tashkil etyapti. Chunki unda rasm-rusum, urf-odatlar nemis xalqi madaniyati va jamiyat a’zolarining o’ziga xosligi yaqqol aks etgan: Zu beiden Seiten der männlichen Leiche legt man je eine Axt. Die weibliche Leiche erhält eine Axt auf den Leib, den Stiel nach den Füßen gerichtet. Beim Einsargen werden die Axte fortgenommen. Das Gefäß mit dem Leichenwasser wird unter einer Regengosse vergraben. Das Stroh, auf dem der Tote gelegen hat, und seine alten Kleider werden verbrannt oder vergraben. Der Tod wird den Tieren in den Ställen und den Bäumen im Garten angesagt mit den Worten: Euer Hauswirt ist tot. O’tkazilgan tahlillar asosida chiqarilgan xulosalar dissertantning original va tarjima matnini sinchkovlik bilan muqoyasa qilganligidan dalolat beradi. Dissertasiyaning uchinchi bobi “Nemis adabiyotida lingvokulturemalarning ifodalanishi” deb nomlanib, unda nemis tilidan o’zbek tiliga bevosita tarjima qilingan asarlarda mavjud lingvokulturemalarning ifoda vositalari tahlil qilingan. Lingvokulturemalar so’zdan ko’ra ko’proq mazmunga ega ekanligi, ular o’zida ma’lum bir xalqning tarixi, madaniyati, milliy xarakteri, siyosati, ma’lum bir jamiyatning o’ziga xos xususiyatlarini aks ettirishi turli misollar orqali yoritilib, nemis yozuvchisi Jenny Erpenbeckning “Heimsuchung” romani va uning Hafiza Qo’chqorova tomonidan o’girilgan va “Makon istab” deb nomlangan bevosita tarjimasidagi yozuvchi tomonidan tanlangan har bir personaj va voqea-hodisa shunchaki badiiy to’qima bo’lmasdan, balki nemis xalqi o’tmishi va siyosiy hayoti, boy tarixiy madaniyati va urf-odatlari bilan yo’g’rilgani tadqiqotchi tomonidan sinchkovlik bilan o’rganilgan. Dissertant o’zigacha amalga oshirilgan ishlarga tayangan holda ushbu asarni yaxlit holicha lingvokulturema deb ataydi. Chunki asardagi joy nomlari shunchaki biror hudud nomi emas, balki mashhur dam olish maskani, yoki bo’lmasa ta’kidlangan personajlar, shunchaki yozuvchi tomonidan berilgan shaxs nomlari emas, balki nemis xalqi tarixida o’chmas iz qoldirgan shaxslardir, masalan, Shmeling – Germaniya tarixida jahon chempioni bo’lgan mashhur bokschi. Bundan tashqari, asardan nemis xalqi tarixiy-madaniy hayotida o’chmas iz qoldirgan me’morlar obrazi ham o’rin olgan. Dissertantning ta’kidlashicha, ushbu asar nemis xalqining madaniy-tarixiy assotsiatsiyalarini o’zida jamlagan. Dissertant lingvokulturema terminining tarjimashunoslikda qabul qilingan realiya, kulturonim va idionim kabi terminlardan farqli jihatlarini izohlab, qator misollar yordamida ularning mazmun-mohiyatini ochib berishga erishgan. Uning fikricha, lingvokulturemalar realiya, kulturonim va idionimlar bilan cheklanmay, ularning har bir qirrasini o’zida mujassamlashtirgan hodisa hisoblanadi. 4 Tadqiqotda nemis badiiy asarlarida uchraydigan lingvokulturemalarni o’zbek tilidagi ayrim namunalarini chog’ishtirma tahlil qilish va tarjima uslubiyatida ularni adekvat o’girishning algoritmini ishlab chiqish, shuningdek, badiiy asarlar tarjimasi amaliyotida ekvivalent tanlash, so’zma-so’z tarjima qilish, so‘zlarni qo‘shib tarjima qilish yoki aksincha, so‘zlarni tushirib qoldirish, transliteratsiya, sinonim so‘zlardan foydalanish, izoh keltirish, ijodiy tarjima, generalizatsiya, konkretizatsiya (aniqlashtirish), modulyatsiya, analogiya bo‘yicha yoki ma’noni yaqinlashtirib tarjima qilish usullari eng ko‘p qo‘llanadigan va qo‘llanishi mumkin bo‘lgan usullar ekani ta’kidlangan va tahlil qilingan har bir misolda tarjima usuli va texnikasi ko’rsatib o’tilgan. Tadqiqotchi tilning ijtimoiy hodisa ekanligi, uning o’ziga xos jihatlari faqatgina ma’lum bir jamiyatda namoyon bo’lishi va boshqa jamiyatda uning takrorlanmas ekanligi, garchi til elementlari shaklan va mazmunan mos kelsada, mantiqan moslik har doim ham ta’minlanmasligi mumkinligi haqidagi fikr- mulohazalarini bayon etgan. Shu ma’noda hozirgi zamon sotsiolingvistikasida sotsial va hududiy dialektlarni shunchaki qayd qilish, lingvistik tabiatini tushuntirishgina emas, balki ulardan unumli foydalanish yo’llarini ko’rsatish ham talab etiladi. Mazkur ishda tadqiqotchi tomonidan olib borilgan hisob-kitoblarga ko’ra tahlilga tortilgan misollarning 50 foizi so’z, 40 foizi matn va 10 foizi ibora ko’rinishida uchraydi. So’z shaklidagi lingvokulturemalarning asosiy qismini toponimlar, o’simlik va gullar nomlari, shuningdek shaxs nomlari tashkil etadi. Matn ko’rinishidagi lingvokulturemalarda esa asosan voqea va hodisalar tasviri yaxlit holda kontekstda lingvokulturema sifatida namoyon bo’lishi asoslangan. Dissertantning xulosalariga ko’ra, lingvokulturemalarning milliy-madaniy xususiyatlarini yoritishda va tarjima qilishda lingvistik va ekstralingvistik omillarni hisobga olish zarur. Lingvokulturemalarda ma’noning ifodalanishi va kuchaytirilishi milliy-madaniy xususiyatlarning qiyoslanishi bilan uzviy bog’liq tarzda kechadi. Har bir ifodalanayotgan lingvokulturema tarjima matnlarida pragmatik muvofiqlikni saqlashi va ularning o’zga xalqlar uchun tushunarli bo’lishi, ya’ni pragmatik xususiyatlarni aks ettirishi tarjima qoidasi darajasidagi shartlardan ekanligi e’tirof etilgan. Ko’rinyaptiki, ishning tahlil qamrovi ancha keng. Unda muhim ilmiy xulosalar mavjud. Dissertant lingvokulturologiya va sotsiolingvistika, shuningdek, tarjima masalalari bo’yicha zarur adabiyotlarni o’rganib chiqqan, ularda bildirilgan fikr-mulohazalarni umumlashtirishga harakat qilgan, ulardan o’rni bilan foydalanib, ishning kerakli qismida iqtibos keltirgan. Ish ravon ilmiy til va uslubda yozilgan. Yuqorida ta’kidlab o’tilganlarning barchasi ishning o’ziga xos yutuqlari hisoblanadi. Ammo shu kabi yutuqlar barobarida ishda ayrim kamchiliklar va bildirish mumkin bo’lgan fikr va mulohazalar ham yo’q emas. Jumladan: 1. 3.1 va 3.2 faslda tahlilga tortilgan misollardagi lingvokulturologik birliklarning sof madaniy, sotsial, pragmatik jihatlarini yanada chuqurroq yoritib 5 berish lozimdek ko’rinadi. Xususan, tadqiqotning uchinchi bobi birinchi faslida dissertant quyidagi matn parchasini tahlilga tortgan: Also kein Ossi, liebe Lore – Download 395.93 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|