Nemis tilidan o’zbek tiliga lingvokulturemalar tarjimasining sotsiolingvistik aspektlari

---

1 
Buxoro davlat universiteti tadqiqotchisi Irgasheva Feruza Baxtiyorovnaning 
“Nemis tilidan o’zbek tiliga lingvokulturemalar tarjimasining sotsiolingvistik 
aspektlari” mavzusidagi 10.00.06. – Qiyosiy adabiyotshunoslik, chog’ishtirma 
tilshunoslik va tarjimashunoslik ixtisosligidan filologiya fanlari bo’yicha 
falsafa doktori (PhD) ilmiy darajasini olish uchun yozgan dissertatsiyasiga 
rasmiy opponent 
 
TAQRIZI 
 
Hozirgi globallashuv jarayonida insoniyatning zamon bilan hamnafas 
bo’lishiga erishish maqsadida turli sohalarda faoliyat yurituvchi soha 
mutaxassislari o’z ona tili bilan bir qatorda xorijiy tillarni ham egallashi zamon 
talabiga aylanib bormoqda. Ushbu talablarga javob tarzida xorijiy tillarni o’rganish 
va o’qitish tizimini tubdan isloh qilish, shuningdek, chet tillarni o’rganishga 
bo’lgan motivatsiyani oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. Yuqoridagi 
vazifalardan kelib chiqqan holda turli tizimli tillarni chog’ishtirish, ularning 
o’rganilmagan qirralarini ochib berish yuzasidan turli tadqiqot va izlanishlar olib 
borish, ona tilidan xorijiy tillarga, va aksincha, chet tillardan ona tiliga bevosita 
tarjima masalalari zamonaviy tilshunoslik va tarjimashunoslik bilan bir qatorda 
adabiyotshunoslikning ham kun tartibida turgan dolzarb masalalaridan biridir. 
Bundan tashqari, milliylik, uni ifodalovchi birliklarni tarjimada qayta yaratish 
masalasi tarjima ilmining doimiy bahstalab nuqtalaridan bo’lib kelgan va hanus 
shunday bo’lib qolmoqda. Mazkur tadqiqot ham ana shu yo’nalishda amalga 
oshirilgani bilan alohida e’tiborga molik. 
Zamonaviy jahon tilshunosligining lingvokulturologiya, etnokulturologiya, 
lingvopragmatika, kognitiv tilshunoslik, psixolingvistika, sotsiolingvistika singari 
sohalari antroposentrik paradigma tamoyillariga asoslangan bo’lib, unga ko’ra 
inson omili asosiy mezon hisoblanadi. Til va jamiyat munosabatlari, shuningdek, 
unda aks etadigan milliy-madaniy birliklarning keng ko’lami lingvokulturemalar, 
ularning shakllanish jarayonlari va qo’llanilish sohalari, til sathida namoyon 
bo’lishi, maqomi va nutqda voqelanishi kabi masalalar ancha keng o’rganilgan.
Tadqiqotning maqsadi nemis badiiy asarlaridagi lingvokulturemalarning 
milliy-madaniy, leksik-semantik, stilistik xususiyatlarini aniqlash, ularning o’zbek 
tiliga tarjimada berilish masalalarini yoritishdan iborat.
Tadqiqotning ob’yekti sifatida Jenni Erpenbek, Elke Haydenrayx va Bernd 
Shrederlarning asarlaridagi lingvokulturemalar va ularning o‘zbekcha tarjimalari 
tanlangan. Tadqiqotning predmetini zamonaviy nemis badiiy asarlaridagi 
lingvokulturemalar tarjimasining sotsiolingvistik aspektlari tashkil qiladi. Shundan 
kelib chiqib, dissertatsiyada transformatsion, qiyosiy-chog‘ishtirma, kontekstual-
situativ, kontekstual-distributiv, analitik, psixoanalitik, biografik, struktural, 
germenevtik kabi tahlil usullaridan foydalanilgan.
Dissertatsiya kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan 
iborat. Kirish qismida dissertatsiyaning dolzarbligi va zarurati asoslangan, 

---

2 
tadqiqotning maqsadi, vazifalari, ob’yekti, predmeti, Respublika fan va 
texnologiyalari rivojlanishining ustuvor yo‘nalishlariga mosligi, ilmiy yangiligi, 
amaliy natijalari, olingan natijalarning ishonchliligi, ishning nazariy va amaliy 
ahamiyati, tadqiqot natijalarining amaliyotga joriy qilinishi, aprobatsiyasi, 
dissertatsiya tuzilishi bo‘yicha ma’lumotlar keltirilgan. 
Dissertatsiyaning birinchi bobi “Nemis adabiyotida lingvokulturemalarning 
o‘rni va ularni tarjimada berish yo‘llari” deb nomlangan. Ushbu bob 
lingvokulturemalarga 
oid 
ilmiy-nazariy 
asoslar, 
badiiy 
asarlardagi 
lingvokulturemalarning ifodasi va tarjima qilish muammolari, nemis badiiy 
asarlaridagi lingvokulturemalarni tarjimada berish usullari kabi masalalar 
muhokamasiga bag’ishlangan. Dissertant fikricha, lingvokulturemalar tarjimasi 
bilan bog‘liq quyidagi muammolar yuzaga keladi: birinchidan, badiiy asarlardagi 
lingvokulturemalar xalqning milliy mental xususiyatlarini, o‘tmish va hozirgi 
tarixiy-ijtimoiy turmush tarzini, dunyoqarashini, psixologiyasini ifodalab kelishi;