Neytronlar ishtirokidagi yadro reaksiyalari

Reaksiya	Reaksiya energiyasi Q, MeV	Neytronlar energiyasi, MeV	Maksimal kesim у , barn ^J max^7
у boMganda i.m.s da tezlatilgan zarralar energiyasi, MeV
d(d,^3He)n	3.3	-2.5	-0.1	-1.0
d(t,^4He)n	17.6	-14.2	5.0	0.13

5. 
   rasmdan ko‘rinib turibdiki, t(d, n) ⁴He yadro reaksiyasining ke- sim kattaligining maksimal qiymati deytronning - 110 keV energiyala- riga to‘g‘ri keladi. Bu energiyada reaksiyaning kesim qiymati o‘zining maksimal qiymatiga erishadi (
6. 
   

NEYTRON
Neytron (ing. neitron, lot. neuter — unisi ham, bunisi ham emas) — tinch holatdagi massasi 1,67- 10~24 g, spini 1/2, radiusi 1,23 • 10l23 sm, magnit momenti 1,913 yadro magnetoniga teng bo’lgan elektr jihatdan neytral (elektr zaryadi nolga teng) elementar zarra; atom yadrosining tarkibiy qismi. Proton kabi neytron ham nuklon deb yuritiladi. Barionlar guruhiga kiradi. Neytronni J. Chedvik kashf etgan (1932). Erkin holda neytron uzoq, vaqt yashay olmaydi: o'rtacha yashash davri t=16min. Netronning yarim parchalanish davri 11,7 min., shu vaqt davomida u proton, elektron va antineytrinoga aylanadi.
1956 yilda neytronning antizarrasi — antineytron topildi. Uning massasi neytronnig massasiga teng. magnit momenti esa qarama-qarshi ishorali, ya'ni musbat. Antineytron radioaktiv bo'lib, u antiproton, pozitron va neytrinoga parchalanadi. Neytron markazida qandaydir zaryadli"o'zak" mavjud. Bu o'zak atrofida qarama-qarshi zaryadli aylanuvchi qatlam bor, lekin bir butun holda neytron elektr neytral zarradir. Neytron energiyasiga ko'ra ultrasovuq (10~7 eV gacha), juda sovuq (10~7—10~4 eV), sovuk (1(N— 5-10-3 eV), issik (510 3—0,5 eV), rezonans(0,5—10 4 eV), oralik (104— 105 eV), tez (105—108eV), yukori energiyali (108— 10|0 eV) va relyativistik (4-
YU10 eV) bo'ladi. Energiyasi 105 eV gacha bulganlari sekin N. deyiladi.
Neytronlar fanning turli sohalarida keng qo'llaniladi. Neytronlar ham boshka radioaktiv nurlar singari
organizmga biologik ta'sir ko'rsatadi. Neytron xususiyatlaridan tibbiyotda (Mas, neytronote-rapiya), geologiyada (neytron karotaj va b.) keng foydalaniladi. Maxsus usullar (Mas, radioaktivatsion usul) yordamida Neytron ni aniklab, moddalarning tarkibi o'rganiladi.
NEYTRON FIZIKASI - fizika-ning neytronlar xossalari (massasi, radioaktiv yemirilishi, magnit
xossalari va x. k.) va ular b-n boglik bulgan turli jarayonlarni urganadigan bulimi. N. f.
neytron kashf kilingandan sung (1932) uning xossalarini urganish asosida vujudga keldi va
rivojlandi. Sovuk va issik neytronlar b-n utkazilgan tajri-balarda ularning tulkin
xususiyatlari namoyon bulib, kupgina optik xodi-salar kashf kilindi. Bunday neytronlar xos-
salari optika usullari va asboblari yordamida urganiladi. Issik neytron-ning moddada
yutilishi katta bulganidan ularning xar xil modtsalar b-n uzaro ta'siri natijasida elastik
sochilish xodisasi va radiatsion tutuv (p, u) kabi ekzotermik reaktsiyalar ke-tishi mumkin.
Neytronlar ta'sirida yad-rolarning, ayniksa, ogir yadrolarning bulinishi va bulinishning
zanjirli reaktsiyasi kabi muxim yadro reaktsiyalari vujudga keladi. Bunday reaktsiyalarning
ketishi xam ney-tronlar energiyasiga boglik. Ana shun-day boglanishlar xarakterini va ulardan
foydalanish yullarini (Mas, yadro tex-nikasida) N. f. urganadi va aniklaydi.
Yukori energiyali neytronlarning modda atomlari b-n uzaro ta'siri yadro reaktsiyalariga olib
keladi. Bu jarayon-lar murakkab bulib, ularni urganishda maxsus asbob va usullar zarur. Uta
yukori energiyali (relyativistik) neytronlar kosmik nurlar tarkibiga ki-radigan zarralardan
xisoblanadi. Bunday nei-tronlarni (ularning okimini) aniklash, urganish va katta energiyali
boshka zarra-larga takkoslashga, ney-tronlarning yan-gidan-yangi xarakteri-stikalari (kvant
Devtron. Deytron bitta proton, bitta neytrondan tashkil topgan - vodorod izotopi. Massa soni A = 2, zaryadi Z = 1, bog‘lanish energiyasi E = 2,22 MeV, spin va juftligi = 1⁺, magnit momenti = 0,86 kvadrupol momenti Q = 2,738 • 10^-27 sm², solishtirma bog‘lanish energiyasi s = 1,11 MeV nuklon bo‘lgan bo‘sh bog‘langan yadrodir.
Deytronning bog‘ lanish energiyasi 2,22 Me V ga teng, ya’ni bitta nuklonga to‘g‘ri keluvchi solishtirma bog‘lanish energiyasi 1,1 MeV. Yengil yadrolarda solishtirma bog‘lanish energiyasining qisqa masofada juda kichik bo'lishi yadroviy kuchning o‘zaro ta’sirlashuvi ekanligidandir. Bu xususiyati deytron solishtirma bog‘lanish energiyasini A 4 bo‘lgan yengil yadrolar solishtirma energiyalari bilan taqqoslasak ko‘rinadi.

Yadro
Solishtirma bog’lanish energiyasi (MeV/nuklon)	1,11	2,8	7,1

Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, solishtirma bog‘lanish energiyasi nuklonlar soni ortishi bilan otrib bormoqda.

Solishtirma bog‘lanish energiyasining massa soni ortishi bilan otrib borishini yadrodagi nuklonlar o‘zaro bog‘lanish sonining ortishi bilan tushuntirish mumkin. Masalan: da bitta, da uchta, da oltita juft bog‘lanish bo‘ladi. Proton-proton, neytron-neytron bilan bog‘langan holat mavjud emas, bu bog‘lanishlar energiyasi nol, n-p, p-n bog‘Ianishlar energiyasi soniga ko‘ra, bog‘lanish energiyasi otrib borishi kerak. Haqiqatan deytronning radiusi R = 4,8 • sm, boshqa yadroviy o‘lchamlardan katta bo‘lib,chiqadi. Deytronda nuklonlar bir-biridan uzoqda joylashgan, shuning uchun sust bog‘langan.
Deytrondagi nuklonlar bog‘lanishini yadro potensiali shaklida ifodalash mumkin. Bunda U=0 ikkala nuklon tinch holat energiyasi U> 0 nuklon- nuklondan sochilishda, U < 0 nuklonlar o‘zaro bog‘lanib turgandagi energiyalari.