Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti b. X. Xodjaev

1.2. 
Eng qadimgi davrlardan VII asrgacha ta’lim-tarbiya va 
pedagogik fikrlar taraqqiyoti. 
 
1.2.1. Ibtidoiy jamoa tuzumida tarbiya 
 
Ibtidoiy jamiyat insoniyat tarixining dastlabki davri bo’lib, 
mazkur davrda yozma manbalarning saqlanib qolmaganligi ushbu 
davrda tarbiyaning amalga oshirilishini arxeologik manbalarga 
asoslangan holda tahlil etishni talab etadi. Ibtidoiy jamoa tuzumi 
ikki davrga bo’linadi: 1) ibtidoiy to’da; 2) o’rug’chilik jamoasi. 
Qadimgi tosh 
asri 
Peleolit: 
ilk 
o’rta 
so’nggi 
mil. av. 700/500-100 ming 
yilliklar. 
mil. av. 100-40 ming 
yilliklar. 
mil. av. 40-12 ming 
yilliklar. 
O’rta tosh asri 
Mezolit 
mil. av.12 – 7 ming 
yilliklar. 
Yangi tosh asri 
Neolit 
mil. av. 6-4 ming yilliklar. 
Mis-tosh asri 
Eneolit 
mil. av. 4-3 ming yilliklar. 
Bronza davri 
Bronza davri 
mil. av. 3-1 ming yilliklar. 
Temir asri 
Ilk temir asri 
mil. av. X-VIII asrlar. 
So’nggi temir 
asri 
VII–IV asrlar 
Insoniyat faoliyatining asosiy turi sifatida tarbiyaning yuzaga 
kelishi mil.av. 40-35 ming yilliklarda zamonaviy qiyofadagi 
odamlar (“homo sapiens”- “ongli odam”)ning paydo bo’lishi bilan 
bog’liq. Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida mehnat tarbiyasi yetakchi 
o’rin tutgan. Ana shu asosga ko’ra mehnat bilan bog’liqlikda kishilar 

---

uch guruhga bo’lingan: 1) bolalar va o’smirlar; 2) ijtimoiy hayot va 
mehnatda to’la ishtirok etuvchilar; 3) keksalar. 
Co’nggi paleolitda insoniyat o’z taraqqiyotida yana bir bosqich 
yuqori ko’tarildi. Odamlar ilk to’da tarzida yashamay qo’ydilar va 
qarindosh-urug’chilik jamoalariga bo’lindilar. Jamiyatda juft oilalar 
paydo bo’ldi, ular ayrim urug’larni birlashtirib, urug’ jamoasini 
tashkil etdilar. Odamlar g’orlardan tashqari erto’la va chaylasimon 
uylarda ham yashashga o’rgandilar. Juft oilalarning paydo bo’lishi 
haqida kichik uy-joylarning tarqalishi darak beradi. 
O’sha zamon jamoasida ona-ayolning ijtimoiy o’rni baland 
bo’lib, urug’ uning nomi bilan boshlangan. Ayollar uy, o’choq va 
muqaddas olovning egasi sifatida uy xo’jaligida hamda bolalarni 
tarbiyalash jarayonida, o’choqda o’tni saqlashda, ovqat pishirishda, 
ro’zg’or buyumlarini, mehnat qurollarini qo’riqlash, uy-boshpanani 
asrash paytida muhim vazifalarni bajarganlar. 
Mezolit davrida O’zbekistonda qoyatosh suratlari kashf etilgan. 
Ularning ba’zisi rang berib cheqilgan, ba’zilari o’yib ishlangan. 
Surxondaryo viloyatidagi Zarautsoy qoya tasvirlari mezolit davriga 
oid. Ular qadimgi odamning fikru o’ylari, atrof-muhit haqidagi 
tasavvuri, qanday hayvonlarni ovlagani, qaysi mehnat va ov 
qurollarini qo’llagani haqida fikr yuritish imkonini beradi. 
Neolit davrida ona urug’i matriarxat o’z taraqqiyotining yangi 
bosqichiga o’tadi. Urug’ jamoalari kattalashadi va ularni bir joyda 
boqish amri mahol bo’lib qoladi. Oqibatda urug’ jamoasidan mayda 
guruhlar – kichik oilalar ajralib chiqa boshlaydi. 
O’rta Osiyo hududida bronza davri miloddan avvalgi 3-
mingyillik o’rtalaridan boshlanadi va miloddan avvalgi 2-
mingyillikka kelib o’z rivojining yuksak darajasiga etadi. 
Patriarxat urug’chilikka o’tish patriarxal oilaning vujudga 
kelishiga olib keladi. Sunday oila bir-biriga qarindosh ota urug’i 
bo’yicha yuritiladigan bir necha avlodlardan iborat bo’ladi.