Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti fizika matematika fakulteti
Axborot texnologiyalari fanini o‘qitishda qo‘llaniladigan metodlar
Download 1.43 Mb. Pdf ko'rish
|
akademik litseylarda axborot texnologiyalari fanining kompyuter tarmoqlari va ularda ishlash asoslari bolimini oqitish metodikasi
|
1.3. Axborot texnologiyalari fanini o‘qitishda qo‘llaniladigan metodlar Endi ta‘lim berishning metodlari bilan tanishib chiqaylik. Har bir fanda o‘qitish metodlari muhim o‘rin tutib, Axborot texnologiyalari fanini o‘qitish metodlari haqida fikr yuritamiz.
Pedagogikadan ma‘lumki: Metod – ta‘lim oluvchi va ta‘lim beruvchilarning muayyan maqsadga qaratilgan, birgalikdagi faoliyatini tashkil etishning tartibga solingan usullar yig‘indisi.
etadi.
Axborot texnologiyalari ta‘limining metodlari axborot texnologiyalari ta‘limining maqsadlariga erishish bo‘yicha o‘qituvchi va o‘quvchining birgalikdagi ish faoliyatini tashkil qilishning quyidagi belgilari bo‘yicha guruhlarga bo‘linadi.
(1-rasm)
11 1-rasm
Zamonaviy pedogogik va axborot texnologiyalariga asoslangan
AT metodlar tizimi An‘anaviy
Noan‘anaviy Interaktiv 15
1. An‘anaviy metodlar. Umumiy belgi sifatida bilim manbai olinadi. Bu o‘qitish metodidan foydalangan dan qanday bo‘lmasin belgilagan vaqt ichida kerakli mazmunni yetkazib berishga qaratilgan metoddir. 2. Noananaviy metodlar. Hozirgi kunda akademik Yu.K.Babanskiy tavsiya etgan tasniflash keng tarqalgandir. Unda o‘qitish metodlarining uchta katta guruhi alohida ajratilgan: - o‘quv – bilish faoliyatini tashkil etish va amalga oshirishi metodlari; - o‘quv – bilish faoliyatini nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilish metodlari; - o‘quv – bilish faoliyatini rag‘batlantirish va motivasiya metodlari. Ushbu metodlar darslarni tashkil etishning noan‘anaviy metodlaridan foydalanish dars samaradorligini oshirib o‘quvchilarning bilish, uz o‘zini nazorat qilish hamda fanga bo‘lgan qiziqishlarni ortirib borishga qaratilgan metodlardir. 3. Interaktiv metodlarni ta‘lim jarayoniga tadbiq etishning asosiy shartlari – ta‘lim jarayonini aniq belgilangan maqsadga yo‘naltirish, o‘qituvchi va talaba o‘rtasida o‘zaro muntazam aloqani o‘rnatish, o‘qitishni yangi pedagogik texnologiyalarning falsafiy asosi sifatida e‘tirof etilgan talabaning xatti-harakatlari hamda ularning mazmuniga tayangan xolda tashkil etish kabilar sanaladi. Interaktiv metodlarning asosiy mezonlari – o‘quvchilarning o‘quv-bilish faoliyatini boshqarish, o‘quv jarayonini oldindan loyixalash, rejalashtirish, ta‘lim jarayonida invariant testlardan foydalanish kabilardan iborat. Ta‘lim jarayonida o‘quvchi shaxsi, shaxsning sifat tizimi, o‘qish jarayonida bilim olish, malaka va ko‘nikma xosil qilish, innovasion faoliyat tizimi va pedagogikaning innovasion faoliyatini qamrab olgan.
Xozirgi zamon
texnologiyalari tavsifi berilgan. Ushbu har ikki xujjat ham o‘zining mazmuni va mohiyatiga ko‘ra ta‘lim jarayoniga yangi texnologiyalarni faol olib kirishda respublika pedagoglari uchun muhum yo‘l-yo‘riq bo‘ldi. [8] 16
Akademik litsey o‘quvchilarini mutaxassislikka yo‘naltirishda ularning shaxsiy, irodaviy xamda xissiy sifatlarini inobatga olish bilan birga salomatlik darajasini o‘rganish muxum axamiyat kasb etadi. O‘quvchilarning salomatligi xaqida muayyan ma‘lumotlarga ega bo‘lmasdan turib, uni ta‘limda interfaol metodlardan foydalanish buyicha pedagogik faoliyatni tashkil etish ijobiy natijasi ta‘minlanmaydigan jarayondir. Akademik liseylarda axborot texnologiyalari fanini o‘qitishda yangi pedagogik texnologiyalari o‘qituvchilarining o‘quvchilarni o‘qitish jarayonida qo‘llab ish olib borish uchun mo‘ljallangan. Akademik liseylarda olib borilgan tajriba-sinov darslarida o‘qitishning quyidagi interfaol usullaridan foydalanildi. - aqliy hujum; - kichik guruhlarga ajratilib amaliy ish bajarish; - pinbord (inglizcha pin -mustakamlash, boord-doska); - rolli o‘yin; - induvidual amaliy ish bajarish; - kichik guruhlarda bahs-munozara; - tadbirkor ishbilarmonlik o‘yini; - kichik guruhlarga ajratilib boshqalarni o‘qitish; - tadqiqot usuli, blis so‘rov, rez‘yume, labirint, fsmu va hokazo. Bunday interfaol usullarda darsni tashkil etishda bevosita multimedia vositasi sifatida elektron o‘quv-metodik qo‘llanma yaratilib, undan dars jarayonida foydalanildi. Yaratilgan multimedia vositasidan nafaqat axborot texnologiyalari fanini o‘rganuvchilar, balki kompyuterda ishlashni o‘rganuvchi ixtiyoriy foydalanuvchilar ham o‘z bilimlarini oshirishda foydalanishi mumkin. Malakaviy ishda uning doirasida tajriba ishlarini olib borishda pedagogika amaliyotida o‘quvchilarni ta‘limda yangi pedagogik texnologiyalaridan foydalanish borasida qo‘llanilib kelinayotgan bir necha metodlardan samarali foydalanildi.
17
Bugungi kunda bunday metodlardan ―Fikriy hujum‖, ―Yalpi fikriy hujum‖, ―Fikrlarning shiddatli hujumi‖, ―6x6x6‖, ―Aqliy hujum‖, ―Qarorlar shajarasi‖, ―Klaster‖, ―Qaror qabul qilish‖, ―Qora quti‖, ―Beshinchisi ortiqcha‖ kabi metodlari haqida aniq va amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan mulohazalar mavjud. Biz quyida ta‘lim amaliyotida foydalanilayotgan interfaol metodlardan ayrimlarining mohiyati va ulardan foydalanish haqida fikr yuritamiz.
jarayonidagi faolliklarini ta‘minlash, ularni erkin fikr yuritishga ragbatlantirish hamda bir xil fikrlash inersiyasidan ozod etish, muayyan mavzu yuzasidan rang- barang g‘oyalarni to‘plash, shuningdek, ijodiy vazifalarni xal etish, yechish jarayonining dastlabki bosqichida paydo bulgan fikrlarni yengishga o‘rgatish uchun xizmat qiladi. ―Fikriy hujum‖ metodi ushbu metoddan foydalanish chog‘ida o‘quvchilar soni 15 nafardan oshganligi maqsadga muvofiqdir. Mazkur metodga asoslangan mashg‘ulot bir soatga qadar tashkil etilishi mumkin. ―Yalpi fikriy hujum‖ metodi. Ushbu metod J.Donald tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, uni bir necha o‘n (20-60) nafar o‘quvchilardan iborat guruhlarda qo‘llash mumkin. Metod o‘quvchilar tomonidan yangi g‘oyalarning o‘rtaga tashlanishi uchun sharoit yaratib berishga xizmat qiladi. Har biri 5 yoki 6 nafar o‘quvchilarni o‘z ichiga olgan guruhlarga 15 daqiqa ichida ijobiy xal etilishi lozim bo‘lgan turli xil topshiriq yoki ijodiy vazifalar beriladi. Topshiriq va ijodiy vazifalar belgilangan vaqt ichida ijobiy xal etilgach, bu haqida guruh a‘zolaridan biri axborot beradi. Guruh tomonidan berilgan axborot (ijodiy vazifaning yechimi) talaba va boshqa guruhlar a‘zolari tomonidan muxokama qilinadi va unga baho beriladi. Mashg‘ulot yakunida berilgan topshiriq yoki ijodiy vazifalarning yechimlari orasida eng yaxshi va o‘ziga xos deb topilgan javoblarni e‘lon qiladi. Mashg‘ulot jarayonida guruh a‘zolarining faoliyatlari ishtirokchilari darajasiga ko‘ra baholab boriladi. Bu usullar: ―Bumerang‖, ―Aqliy hujum‖, ―Elpig‘ich‖ usullari.
18
―Aqliy hujum‖ usulini qo‘llashda hamma o‘quvchilar 1 tadan oq qog‘oz olishadi va unga guruhi, familiyasi va ismini yozishadi. O‘quvchilarga 15 minut vaqt beriladi va o‘tiladigan mavzu to‘g‘risida o‘zlarining tushunchalarini yozishadi. So‘ngra varaqlar yig‘ib olinadi. O‘quvchilarning mavzuni qay darajada o‘zlashtirganliklarini aniqlash maqsadida yana bir innovatsion usul - ―Elpig‘ich‖ usulidan foydalanamiz (2-rasm)
2-rasm Bu usulda taxtadan (doskadan) foydalansa ham bo‘ladi, o‘tilgan mavzudan umumiy xulosa chiqariladi. Bu vaqtda ―Bumerang‖ usulidan foydalanib, mavzuni tushuntirganimizda qaysi o‘quvchilar ko‘proq o‘zlashtirgan bo‘lsa, ko‘proq o‘sha o‘quvchilar qarshi fikr bildira oladi. O‘quvchilarda mashg‘ulotda faollik ko‘rsatib, an‘anaviy mashg‘ulotlardan farqli o‘laroq befarqlik o‘rnini xushyorlik, ichki intilish, yechim qidirish egallaydi, o‘zlari ham muammolar yechimini topishda shaxsan ishtirok etishga xissa qo‘shishga intiladilar. Bunday usulda dars o‘tish o‘quvchilarda faollikni oshirishi, mustaqil, erkin fikrlashga, fikr almashishga o‘rgatishi, o‘z bilim va malakasini oshirishga intilish paydo qilishi bilan muhim ahamiyat kasb etadi.
muayyan shakli bo‘lib, u o‘quvchilarga ixtiyoriy muammo (mavzu)lar xususida
19
erkin, ochiq o‘ylash va shaxsiy fikrlarni bemalol bayon etish uchun sharoit yaratishga yordam beradi. Mazkur metod turli xil g‘oyalar o‘rtasidagi aloqalar o‘rtasida fikrlash imkoniyatini beruvchi tuzilmani aniqlashni talab etadi. Ushbu metod aniq bir ob‘ektga yo‘naltirilmagan fikrlash shakli sanaladi. Undan foydalanish inson miya faoliyatining ishlash tamoyili bilan bog‘liq ravishda amalga oshadi. Ushbu metod muayyan mavzuning o‘quvchilar tomonidan chuqur hamda puxta o‘zlashtirilguniga qadar fikrlash faoliyatining bir maromda ta‘minlashga xizmat qiladi. Stil va Stil g‘oyasiga muvofiq ishlab chiqilgan ―Klaster‖ metodi puxta o‘ylangan strategiya bo‘lib, undan o‘quvchilar bilan yakka tartibda yoki guruh asosida tashkil etiladigan mashg‘ulotlar jarayonida foydalanish mumkin. Metod guruh asosida tashkil etilayotgan mashg‘ulotlarda o‘quvchilar tomonidan bildirilayotgan g‘oyalarning majmui tarzida namoyon bo‘ladi. Bu esa ilgari surilgan g‘oyalarni umumlashtirish va ular o‘rtasidagi aloqalarni topish imkoniyatini yaratadi. ―Klaster‖ metodidan foydalanishda quyidagi shartlarga rioya qilish talab etiladi:
nima o‘ylangan bo‘lsa, shu narsa qog‘ozga tushiriladi. Fikrlarning sifati to‘g‘risida o‘ylab o‘tirmay, ularni shunchaki yozib qo‘yiladi;
yozuvning orfografiyasi yoki boshqa jihatlar e‘tiborga olinmaydi; belgilangan vaqt nihoyasiga yetmaguncha, yozishdan to‘xtamaslik lozim. Agar ma‘lum muddat biror bir g‘oya o‘ylab olinmasa, u holda qog‘ozga biror narsaning rasmi chiziladi. Bu harakat g‘oya tug‘ilguniga qadar davom ettiriladi. Muayyan tushuncha doirasida imkon qadar ko‘proq yangi g‘oyalarni ilgari surish hamda mazkur g‘oyalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik, bog‘liqlikni ko‘rsatishga harakat qilinadi. G‘oyalar yig‘indisining sifati va ular o‘rtasidagi aloqalarni ko‘rsatishni cheklamaslik darkor.
20
―Klaster‖ metodi o‘quvchilarning biron – bir mavzuni chuqur o‘zlashtirishiga yordam beradi, mavzuga taalluqli tushuncha yoki aniq fikrni erkin va ochiq ravishda ketma – ketlik bilan uzviy bog‘langan xolda tamoqlarga bo‘lishga o‘rgatadi. Bu metod biron mavzuni chuqur o‘zlashtirishda avval o‘qituvchilarning fikrlash faoliyatini jadallashtirish xamda kengaytirish uchun xizmat qilishi mumkin. Shuningdek o‘tilgan mavzuni mustaxkamlash, yaxshi o‘zlashtirish umumlashtirish xamda o‘quvchilarni shu mavzu bo‘yicha tasavvurlarini chizma shaklda ifodalashga undaydi.[7] «BLIS-O‘YIN»- informatika va axborot texnologityalari algortim asosida ishga olib borganligi uchun bu metod ham yaxshi natija beradi. Chunki unda ma‘lumotlarni tartiblash, ketma ketlikda joy-joyiga qo‘yish ishlari bajariladi T sxema metodi. Bu metodda o‘quvchilar mantiqiy javob berishga qaratilgan bo‘lib. O‘quvchilardan ha yoki yo‘q ustuniga kerakli belgini qo‘yish talab etiladi. Bunda o‘quvchilar bilimini baholashda ham qo‘llash mumkin. T-SXEMA
HA TUSHUNCHALAR YO‘Q
1. 2. 3.
Ushbu metodlar informatika va AT fayllarini o‘qitishda o‘quvchilarning faolligini oshirishga va ta‘lim sifatini yaxshilashga yordam beradi.
21
―Kompyuter tarmoqlari va ularda ishlash asoslari‖ bo‘limini o‘qitish metodikasi 2.1 . Axborot texnologiyalari fanining ― Kompyuter tarmoqlari va ularda ishlash asoslari‖ bo‘limini o‘qitish metodikasi Bo‘limni o‘rganishdan asosiy maqsad - o‘quvchilarga Kompyuter tarmoqlari va ularda ishlash asoslari bo‘limi bo‘yicha bilimlar berish va amaliy ko‘nikmalar hosil qilishdan iborat. O‘rganishda quyidagicha mavzuviy rejalashtirish tavsiya etiladi.
№ Ma‘lumotlar mavzusi
Ma‘ruza
Amaliy laboratoriya mashg‘ulotlari 1 Kompyuter tarmoqlari haqida tushuncha. 2 soat
2 Internet tarmog‘i va uning asosiy tushunchalari
3
2 soat
4 Internet Explorer dasturi bilan ishlash
5 Elektron pochta 2 soat
2 soat 6 soat
Mavzuni o‘rganishda quyidagi tartibga rioya qilish maqsadga muvofiq: 1. Kompyuter tarmoqlari haqida tushuncha. 2. Kompyuter tarmoqlarining turlari – lokal, regional va global kompyuter tarmoqlari. 3. Internet kompyuter tarmog‘i. 4. Internet tarixi. 5. Internet adresi va protokoli. 6. Brauzer.
22
7. Internet Explorer dasturi 8. Internetda ma‘lumotlarni qidirish texnologiyasi 9. Elektron pochta tushunchasi. 10. Elektron pochtaning asosiy tushunchalari.[6]
23
Mashg’ulotlarning texnologik xaritasi Nazariy -2 soat Amaliy -2 soat Mazmun Metodika Vosita Vaqt
Maqsad Kirish Darsga tayyorgarlik Yangi mavzuning bayoni
o‘yinlarini o‘tkazish O‘yin natija lari taxlili Amaliy mashg‘ulot Baholash Umumlashtirish Darsni yakunlash Natija Topshiriq varaqasi Javob
qog‘ozlari kompyuter 10d д 30d 30d 25d 35d 10d 10d д Ma‘ruza
Slayd kodoskop Aqliy xujum Doska,
bor Ma‘ruza
kompyuter, videoproek tor Kichik guruxlar- da ishlash Kichik gurux- larda ishlash Induvidual 10d 24
Biz quyida ―Kompyuter tarmoqlari va ularda ishlash asoslari‖ bo‘limini ayrim mavzular bo‘yicha amaliy laboratoriya mashg‘lotlarining dars ishlanmalari va ularning mazmuni bilan tanishib chiqamiz
Reja: 1. Kompyuter tarmog‗i haqida tushuncha hamda lokal va global kompyuter tarmog‗i vazifalari. 2. Lokal tarmoq turlari va ularning o‗ziga xos xususiyatlari. 3. Global tarmoq turlari va ularning o‗ziga xos xususiyatlari. 4. Ishchi server va stansiyalarga qo‗yiladigan talablar. Maqsad 1. O‗quvchilarga kompyuter tarmog‗i haqida, lokal tarmoqning turlari, ularning xususiyatlari haqida tushuncha berish. 2.
Lokal kompyuter tarmog‗ida ma‘lumotlarni ayirboshlash operatsiyalarini bajarishni o‗rgatish. 3. Tarmoqning tashkil etuvchilari, ularning vazifalari haqida ma‘lumot berish. Natija 1. O‗quvchilar kompyuter tarmog‗i haqida umumiy tushunchaga ega bo‗ladi, kompyuto‗rning texnik vositalari bilan tanishadi. 2.
Lokal kompyuter tarmog‗i nima ekanligini, ularning ulanish usullari, turlari va qayerlarda foydalanilishini o‗rganadi. 3. Global kompyuter tarmog‗i nima ekanligini, ularning ulanish usullari, turlari va qayerlarda foydalanilishini o‗rganadi. 4.
Tarmoqda elementlar va ularga qo‗yiladigan talablarni o‗rganadi. 25
Tayanch iboralar: Kompyuter tarmog‗i, server, ishchi stansiyalar, lokal tarmoq, global tarmoq, shlyuzlar, ko‗priklar, marshrutlovchilar, operasion tizim, modem, uzellar. 1. Kompyuter tarmog’i haqida tushuncha Kompyuterlardan turli xil masalalarni hal qilishda foydalanish mumkin. Axborot almashinish uchun magnit va kompakt disklardan foydalanish yoki boshqa kompyuterlar bilan umumiy tarmoqqa ulanish kerak bo‗ladi. Kompyuterlarning o‗zaro axborot almashinish imkoniyatlarini beruvchi qurilmalar majmuyiga kompyuter tarmoqlari deyiladi. Tarmoqning asosiy imkoniyatlari tarmoqqa ulangan kompyuterlar va axborot ashyolariga bog‗liq bo‗ladi. Axborot ashyolari deganda arxiv, kutubxona, fondlar, ma‘lumotlar ombori va boshqa axborot tizimlaridagi hujjatlar yig‗indisi tushuniladi. Tarmoqdagi kompyuterlarda saqlanayotgan axborot ashyolariga ushbu tarmoqqa ulangan boshqa kompyuterlar yordamida kirish mumkin. Kompyuterlar uchun tarmoqqa biriktirilgan holda foydalanish juda kup afzalliklarga ega. Masalan, kompyuter tarmog‗iga ulangan bir printerni barcha foydalanuvchilar birgalikda ishlatishi, biror tashkilot miqyosida hisobotni tez tayyorlash uchun uni bo‗limlarga bo‗lib, xar bir bo‗lagini alohida tarmoq kompyuterida tayyorlash mumkin. Fayllar, katologlar, printer, disklardan birgalikda foydalanish mumkin. Bu esa o‗z navbatida tejamkorliklarga olib keladi. Shuning uchun kompyuterlar tarmoqqa birlashtiriladi. Tarmoqlarning fizik jihatdan biriktirilishi (simlar yoki boshqa yo‗llar bilan) tarmoq o‗zidan o‗zi ishlayveradi, degan gap emas. Tarmoqdagi kompyuterlar tarmoq operasion sistemasida ishlaydi. Hozirda ko‗p ishlatilayotgan Windows 95 tarkibida lokal tarmoqda ishlash imkoniyatini beruvchi dasturlar mavjud. Lokal kompyuter tarmog‗i tushunchasi nisbiydir. Bunday deyishimizga sabab, kompyuterlar bir xona (sinf xonasi), bino, tashkilot yoki bir qancha filiallardan iborat bo‗lgan tashkilot doirasida kompyuter tarmoqlari tashkil etish mumkinligidadir. Shuning uchun xam 500 metrgacha bo‗lgan masofada 26
birlashtirilgan kompyuterlar ham lokal tarmoqqa birlashtirilishi mumkin. Lokal tarmoq maxsus simlar bilan birlashtirilgan kompyuterlar, kommunikatsiya, pereferiya (tashqi ulanadigan) qurilmalarning birgalikda foydalanish maqsadida biriktirilishidir.
EHM ning lokal tarmoqlari bir korxona, muassasaning bir yoki bir qancha yaqin binolaridagi abonentlarni bog‗laydi. Masalan kollejda kompyuter xonalari lokal tarmog‗i orqali ulangan. Lokal tarmoqlar juda keng tarqalgan. Chunki 80- 90% axborot o‗sha tarmoq atrofida aylanib yuradi. Lokal tarmoqlari xar qanday tuzilmaga ega bo‗lishi mumkin. Lekin lokal tarmoqdagi kompyuterlar yuqori tezlikka ega yagona axborot uzatish kanali bilan bog‗langan bo‗ladi. Lokal tarmoqda EHM lar orasidagi masofa uncha katta emas-10 km gacha, radiokanal aloqasidan foydalanilsa-20 km. Ko‗p hollarda o‗zining lokal ma‘lumotli tizimiga xizmat ko‗rsatayotgan Lokal kompyuter tarmog‗i boshqa hisoblash tarmoqlari, ichki va tashqi, xatto xududiy va global tarmoqlar bilan bog‗langandir. Xar qanday xisoblash tarmog‗ining asosiy vazifasi unga ulangan foydalanuvchilarga ma‘lumotli va hisoblash resurslarini taqdim etishdir.[13]
Nazorat savollari: 1. Tarmoq nima? 2. Tarmoqning vazifalariga misollar keltiring. 3. Lokal tarmoq deb qanday tarmoqqa aytiladi? 4. Radiokanal tarmoq deb nimaga aytiladi? 27
Lokal hisoblash tarmog‗ini uchta sxema orqali ulashimiz mumkin.
3-rasm. Shinali ulanishning ko‘rinishi Shinali ulanish-chiziqli ma‘lumotlarni ishlatish kanalini ishlatadi, unga nisbatan qisqa biriktiruvchi liniyalar vositasi bilan interfeys plata orqali barcha uzellar ulangandir. Tarmoqning uzatish uzelidan ma‘lumotlar shina bo‗yicha ikkita
tomonga tarqatiladi. Oraliqdagi uzellar
kelayotgan axborotlarni translyatsiya(olib ko‗rsatish) qilmaydi. Ma‘lumot hamma uzellarga keladi, lekin axborotni kimga yuborilgan bo‗lsa, o‗sha qabul qiladi. Shinali ulanish eng oddiy tarmoqlardan biridir. Bunday tarmoqni yengil kuchaytiriladi va konfiguratsiyalanadi hamda turli xil tizimlarga moslashtiriladi; u alohida uzellarning mumkin bo‗lgan nosozliklariga nisbatan turg‗indir. Shinali tarmoq keng ma‘lum bo‗lgan Ethernet tarmog‗i va uning bazasida tashkil etilgan, ofislarda ishlatiladigan, masalan, Net Ware Novell tarmog‗i ham ishlatiladi. Halqali tarmog‗ida (aylanma ulanish) hamma uzellar aloqa kanallari bilan umumiy yopiq halqaga ulangan. Tarmoq bir uzelining chiqishi keyingisining
stansiya Ishchi stansiya
stansiya
stansiya
stansiya
28
kirishi bilan ulanadi. Halqa bo‗yicha ma‘lumot uzeldan uzelga uzatiladi va har bir uzel yuborilgan axborotni retranslyatsiya qiladi. Buning uchun har bir uzelda tarmoqda ma‘lumotlarning o‗tishini boshqarish imkonini beradigan o‗zining interfeysli va uzatuvchi-qabul qiluvchi apparaturasi bor. Uzatuvchi-qabul qiluvchi apparaturani soddalashtirish maqsadida halqa bo‗yicha qiymatlarni uzatish, ko‗pincha, faqat bir yo‗nalishda bajariladi. Qabul qiluvchi uzel faqat unga yuborilgan axborotni qabul qiladi va anglab oladi. O‗zining moslashuvchanligi va ishonchliligi bilan amaliyotda keng tarqalgandir.
4-rasm. Aylanma ulanish Yulduzsimon tarmog‗i tarmoqning asosini server tashkil qiladi, unga ishchi stansiyalarning har biri o‗zining aloqa liniyasi bo‗yicha ulanadi. Barcha ma‘lumot
stansiya Ishchi stansiya
stansiya
29
markaziy uzel orqali uzatiladi, u tarmoqdagi ma‘lumot oqimlarini retranslyatsiya qiladi, qayta ulaydi va marshrutlaydi. Bunday tarmoq o‘zining tuzilishi bo‘yicha, aslini olganda, teleqayta ishlash tizimiga o‘xshash bo‘ladi, unda hamma abonent punktlari intelektual bo‘ladi(o‘zining tarkibiga EHM ni oladi). Kamchiliklari: Markaziy apparaturaning yuqori yuklanganligi; Markaziy apparatura ishdan chiqqanda tarmoq ishga yaroqligini butunlay yo‗qotishi; Aloqa liniyasining juda cho‗zilib ketganligi;
Ma‘lumotni uzatish yo‗lini tanlashda moslashuvchanlikning yo‗qligi.
5-rasm
Konsentrator Ishchi stansiya
30
Yulduzsimon tarmoqlar ochiqdan-ochiq ifodalangan markaziy boshqariladigan ofislarda ishlatiladi Lokal tarmoqda kompyuterlar orasidagi masofa yaqin bo‗lganligi bois, telefon kanallaridan foydalanmasdan axborotni uzatish tezligini oshirish mumkin. Lokal kompyuter tarmoqlarida foydalanuvchilar uchun ikkita struktur-funksional bo‗g‗in, ishchi stansiyalari va serverlar juda muhim hisoblanadi.[17] Ishchi stansiyalar - Bu tarmoqqa ulangan kompyuter bo‗lib, u orqali foydalanuvchi tarmoq resurslariga murojaat qila oladi. Tarmoqning ishchi stansiyasi, ham tarmoqli ham lokal rejimlarda ishlay oladi. Server - Bu tarmoqning barcha ishchi stansiyalar so‗rovlarini qayta ishlash uchun ajratilgan ko‗p foydalanuvchili kompyuter bo‗lib, u bu stansiyalarga umumiy tizim resurslariga murojaat qilish imkonini beradi va bu resurslarni taqsimlaydi.
Nazorat savollari: 1. Lokal tarmoqni necha xil usul bilan ulash mumkin? 2. Shinali lokal tarmoq haqida tushuncha bering. 3. Xalqali lokal tarmoq haqida tushuncha bering. 4. Yulduzsimon lokal tarmoq haqida tushuncha bering. 5. Ishchi stansiya nima? 6. Server nima? 3. Tarmoqning texnik vositalari. Firmaning turli bo‗limlarida va filiallarida turli vaqtlarda paydo bo‗lgan turli xil LHT larini firma ichida birlashtirish zarurati paydo bo‗lishi mumkin. Bunday birlashtirish xech bo‗lmaganda boshqa tizimlar bilan qiymatlar almashishni tashkil etish uchun ba‘zida keraklidir. Kerakli ma‘lumot resurslariga chiqishga bo‗lgan intilish LHT ni yuqoriroq darajadagi tarmoqlarga ulashni talab etishi mumkin. Tarmoqlarni bir biri bilan o‗zaro ulash uchun tarmoqlararo interfeys sifatidan 31
takrorlagichlar, ko‗priklar, marshrutlovchi va shlyuzlar ishlatiladi. Takrorlagichlar (repitor) elektr signallarni kuchaytiruvchi va signalni uzoq masofaga uzatishda uni shaklini amplitudasini saqlashni ta‘minlaydigan qurilmadir. Ko‗priklar (bridge) OSI tarmoqli daraja bayonnomalari bilan tasvirlanadi, oluvchilarning adreslariga mos ravishda paketlarni filtrlashni bajarib, tarmoqli va undan yuqori darajalarda ma‘lumotlarni uzatishning bir xil bayonnomalarini ishlatuvchi tarmoqlar o‘rtasidagi grafikni rostlaydi. Marshrutlovchilar (router) OSI bayonnomalarni transportli darajasida tavsiflanadi va o‗zining funksiyalarini bajaradi va mantiqiy bog‗lanmagan tarmoqlarning ulanishini ta‘minlaydi; ular axborotni tahlil qiladi, uning keyingi eng yaxshi yo‗lini aniqlaydi, uni boshqa tarmoqda moslashtirish va uzatish uchun ba‘zi bir bayonnomali o‗zgartirishlarni bajaradi, kerakli mantiqiy kanal yaratadi va vazifasi bo‗yicha axborotni uzatadi. Shlyuzlar (gateway) OSI ning turli bayonnomalarini uning hamma darajalarida ishlatuvchi hisoblash tarmoqlarini birlashtirish imkonini beruvchi qurilmadir; ular OSI madelining barcha yettita boshqarish natijasi uchun bayonnomali o‗zgartirishlarni bajaradi. Ko‗priklar, marshrutlovchilar va shlyuzlar lokal hisoblash tarmog‗ida bu, odatta, dastur ta‘minotli va qo‗shimcha apparaturali maxsus ajratilgan EHM dir.[19]
Nazorat uchun savollar: 1. Tarmoqning texnik vositalarini sanab bering. 2. Takrorlagich nima va u qanday vazifani bajaradi? 3. Ko‗priklar nima va u qanday vazifani bajaradi? 4. Marshrutlovchilar nima va u qanday vazifani bajaradi? 5. Shlyuzlar nima va u qanday vazifani bajaradi? 4. Lokal tarmoqning fayl-serveri va ishchi stansiyalariga qo‗yiladigan talablar. 32
Lokal tarmoqning fayl-serveriga qo‗yiladigan talablar. Novell Net Ware LHT ning asosiy bo‗g‗ini faylli server hisoblanadi. Unda tarmoq operasion tizimi, ma‘lumotlar bazasi va foydalanuvchilarning amaliy dasturlari joylashtiriladi. Shuning uchun fayl-server tarmoqdagi eng kuchli kompyuter bo‗lishi kerak, chunki butun tarmoqning unumdorligi va funksional imkoniyatlari unga bog‗liqdir. Fayl- server sifatida tezkor xotirasining sig‗imi 16-32 Mbaytdan kam bo‗lmagan kompyuter bo‗lishi kerak. Fayl-server vinchesterining sig‗imi 1200- 3000 Mbaytni tashkil etishi lozim. Fayl-server ishining ishonchliligi tarmoq ishining ishonchliligini aniq belgilagani uchun qattiq diskdagi ma‘lumotlarni adashtirish va yo‗qotishdan himoya qilish uchun maxsus choralarni ko‗rish kerak. Lokal tarmoq ishchi stansiyalariga qo‗yiladigan talablar. Ishchi stansiya vazifasini bajaruvchi kompyuter foydalanuvchiga uning hamma amaliy masalalarini yechish imkoniyatini ta‘minlashi kerak. Ishchi stansiyalarga talab fayl-servernikiga qaraganda oddiyroqdir. Foydalanuvchilarning ko‗pchilik qismini 8-16 Mbayt sig‗imli tezkor xotira va 650 Mbayt sig‗imli vinchester to‗la qondiradi. Agar ishchi stansiya faqat tarmoqli ishlash rejimiga mo‗ljallangan bo‗lsa, u holda unga, aslini olganda, vinchester ham, egiluvchan disklar ham kerak emas. Ishchi stansiyalarni disklarsiz ishlatish imkoniyati paydo bo‗ladi. Bunday stansiyalardagi operasion tizim ishchi tizim stansiyadagi tarmoqli plataga o‗rnatilgan doimiy eslab qoluvchi qurilmadan fayl-server boshqaruvi asosida masofadan turib yuklanadi. Shu bilan bir vaqtda disklarsiz ishchi stansiyalar asosida qurilgan LHT da fayl- serverga yuklama keskin oshib ketadi va stansiyada avtonom rejimda ishlash imkoniyati inkor qilinadi.
33
Nazorat uchun savollar: 1. Fayl-serverning vazifasi haqida gapirib bering. 2. Fayl–server vazifasini bajaruvchi kompyuterning tezkor xotirasiga bo‗lgan talabni ayting. 3. Fayl–server vazifasini bajaruvchi kompyuterning vinchestriga bo‗lgan talabni ayting.
4. Ishchi stansiya vazifasi haqida gapirib bering. 5. Fayl–server vazifasini bajaruvchi kompyuterning tezkor xotirasiga bo‗lgan talabni ayting. 6. Fayl–server vazifasini bajaruvchi kompyuterning vinchestriga qo‗yiladigan talabni ayting
1. Global tarmoq(Internet) haqida tushuncha. 2. Internetning paydo bo‗lishi. 3. Internetga bog‗lanish turlari. 1. Global tarmoqlar. Global kompyuter tarmoqlari turli mamlakatlarda turli qit‘alarda joylashgan abonentlarni birlashtiradi. Obonentlar orasida aloqa bunday tarmoqlarda telefon liniyalarida, radio aloqa, sputnik aloqa tizimlari asosida amalga oshiriladi. Global tarmoq – dunyoning ixtiyoriy davlatidagi kompyuterlarni o‗zida birlashtirish imkoniga ega bo‗lgan tarmoq bu tarmoq Internet deb ham yuritiladi. 34
I 6-rasm. Global kompyuter tarmoqlari Internet – bu minglab lokal va mintaqaviy kompyuter tarmoqlarini bir butun qilib birlashtiruvchi butun dunyo kompyuter tarmog‗i. Elektron kommuniksiya hozirgi zamonda katta axamiyat kasb etmoqda. Axborot oqimlarining ko‗p marta oshib borish sharoitlarida tadbirkorlik firmalari, bank strukturasi, davlat korxonalari, boshqa tashkilot va ularning xodimlarini o‗zaro aniq ishlashini zamonaviy telekommunikatsiya va aloqa vositalarisiz, axborot va kompyuter tarmoqlarisiz tasavvur qilib bo‗lmaydi.
Internet o‗zi nima ? Internet – bu jaxon tarmoqlari majmuidir. Uning juda ham ko‗p imkoniyatlari mavjud. Internet ( Internatsional Network – xalqaro kompyuter tarmog‗i ) – butun dunyoni qamrab olgan global kompyuter tarmog‗idir. Xozirgi kunda Internet
dunyoning 150 dan ortiq malakatlarida 100 millionlab abonentlarga ega. Har oyda tarmoq miqdori 7-11% ortib bormoqda. Internet qachonlardir faqat tadqiqot va uquv guruxlariga xizmat qilgan bo‗lsa, xozirgi kunga kelib u ishlab chiqarish doirasida xam keng qo‗llanilmoqda. Kompaniyalarni Internet tarmog‗ining tezkorligi, arzonligi, keng qamrovdagi
niya Davlat- lar
lar
lar
35
aloqa, xamkorlik ishlaridagi qulaylik, hammaning ishlashi uchun imkon beruvchi dastur hamda ma‘lumotlarning noyob bazasi o‘ziga tortmoqda.
Internet ning erkin kiriladigan arxivida insoniyat faoliyatining barcha jabhalarini qamrab oladigan axborotlarga, yangi ilmiy yangiliklardan tortib, to ertangi kungi ob-havo ma‘lumotgacha bilib olish mumkin. Ayniqsa, kommunikatsiyaga muxtoj shaxslar, tashkilotlar, muassasalar uchun ko‗pincha telefon orqali to‘gridan to‘gri aloqaga nisbatan Internet infrastrukturasidan foydalanish ancha arzon tushadi. Bu ayniqsa, chet ellarda filiallari mavjud bo‗lgan firmalari mavjud bo‗lgan firmalar uchun juda qulaydir, chunki Internet ning
konfidetsial noyob aloqalari butun dunyo bo‗yicha imkoniyatga ega. [15]
Shu bilan birga yana bir narsani aytish lozimki, yaqindan boshlab bosma nashrlarni kompyuter tarmog‗i kanali orqali tarqatish boshlandi. Tez-tez biz yoqtirgan gazeta va jurnallarimizning oxirgi ma‘lumotlarini WWW so‗zlaridan boshlangan manzilda ko‗rish va shu manzildan nusxasini ko‗rib olish mumkin degan so‗zlar ko‗proq uchrab turibdi. Shu bilan birga elektron nashrlar tushunchalarining qamrovi oyma-oy kengayib bormoqda. Yangi – yangi elektron usulda chop etilgan jurnallar paydo bo‗lmoqda.
2.Internetning yaratilish tarixi. Shu yerda internetning paydo bo‗lish tarixiga qisqacha to‗xtalib o‗tamiz. 1969 yilda AQSh mudofaa vazirligining istiqbolli tadqiqotlar agentligiga mamlakatdagi barcha harbiy muassasalardagi kompyuterlarni birlashtiruvchi yagona tarmoq yaratish topshirilgan edi. Bu tarmoq xarbiy mutaxasislarga axborot almashishga yordam ko‗rsatishga mo‗ljallangan edi. Uni yaratishda foydalanuvchilarning tizimga kirish imkoniyati, boshqa kompyuterlardagi dasturlarni ishlatish(ulardan foydalanish), fayl va habarlarni elektron aloqa orqali uzatish va boshqalar nazarda tutilgan. Eng asosiysi, tizimni ishlab chiqaruvchilar oldiga ishonchli ayrim kompyuter yoki aloqa kanallari ishlab chiqganda xam o‘sish
36
qobiliyatini saqlab qoluvchi, «o‗ta chidamli» tarmoqni yaratish masalasi qo‗yilgan edi. 3.Internetga bog‗lanish turlari. Internet bilan ishlash uchun biz ishlayotgan kompyuter avvalom bor internet tarmog‗iga ulangan bo‗lishi kerak. Ushbu bo‗limda internetga ulanish usullari ko‗riladi. Internetga telefon orqali ulanish. Internetga ulanish usullari ko‗p va ular takomillashib turadi. Telefon orqali internet bilan ishlashni ikki yo‘li bor. Kommutatsiya qilinuvchi kanalga terminal kirish va internet qaydnomasiga kommutatsiya orqali kirish. Terminal kirishda foydalanuvchi kompyuteri go‗yoki terminaldek (ma‘lumotni komputerga kirituvchi qurilma) bo‗lib, uzoqdagi kompyuter (internet orqali ulangan) bo‗lsa, sizning kompyuteringizday bo‗ladi. Internet qaydnomasiga qo‗shimcha imkoniyatidan foydalaniladi. Internetga ulanishning ikala usuli birgalikda ishlasa, u albatta yaxshi natija beradi.
Terminal kirishda foydalanuvchi o‗z kompyuteridagi modem va kommunikatsiya dasturlari yordamida o‗z provayderiga uy telefonidan qo‗ngiroq qilinadi va uzoqlashgan kompyuter modemi javobidan so‗ng u bilan ulanadi. Bu holda foydalanuvchi kompyuteri endi uzoqlashgan kompyuterga ulangan terminaldek ishlaydi va uzoqdagi komyuter bilan bog‗lanib, o‗z nomingiz (log bilan) va parolingizni kiritasiz. Internetga kirgandan so‗ng undan dunyo bo‗ylab sizni qiziqtirgan barcha masalalar bo‗yicha sayohat qilish imkoniyati paydo bo‗ladi.
Internetga ulanish uchun quyidagilar mavjud bo‘lishi zarur: tashqi modem uchun ketma-ket portga, ichki modem uchun uni qo‘shish uchun joyga ega bo‘lgan kompyuter ; telefon; modem (ichki yoki tashqi); komunikatsion dasturlar; SLIP yoki PPP qaydnomalar dasturiy ta‘minoti; Internet provayderida (Internet xizmatini ko‘rsatuvchi tashkilotda) almashish qaydnomasi (SLIP yokiPPP ) ro‘yxatdan o‘tkazish. 37
Kommutatsiya yo‘llari orqali IP bog‗lanishda foydalanuvchi modemi provayder kompyuteriga bog‗lanadi (telefon orqali). Bunday bog‗lanishning mohiyati shundan iboratki, bu xolda TCPFIP qaydnomasi formatida maxsus qaydnoma asosida ma‘lumotlar almashishni ta‘minlovchi dasturiy ta‘minotidan foydalanadi. Uzoqlashgan kompyuter javob bergandan keyin bu dasturiy ta‘minot foydalanuvchi xaqidagi ma‘lumotlarni unga jo‗natadi. Ro‗yxatdan o‗tish muvaffaqiyatli kechsa, unda bemalol ish boshlash mumkin.[20] Nazorat savollari . 1. Global tarmoq haqida gapirib bering. 2. Internet xaqida gapirib bering. 3. Internetdan qanday maqsadda foydalaniladi ? 4. Internetga ulanish uchun nimalar bo‗lishi mavjud ? 5. Telefon orqali Internetga qanday ulanamiz ? 6. Kompyuterni Internet tarmog‗iga ulash uchun nima qilish kerak ? 7. Internetda qanday ma‘lumotlar saqlanadi ? 8. Brauzerlar nima vazifani bajaradi ? Amaliy mashg‗ulot o‗tkazish uchun metodik ko‗rsatmalar.
O‗quvchilar mazkur mavzu bo‗yicha amaliy mashg‗ulot jarayonida o‗qituvchi tomonidan berilayotgan ko‗rsatmalarni amalda qo‗llash kerak. Bu amallar quyidagilardan iborat: 1. Tarmoqlarning «Shinali va Yulduzchasimon» bog‗lanishni ko‗rsatib berishi. 2. Xududiy tarmoqqa ulangan kompyuterlar axborot almashinish jarayonini ko‗rsatishi. 3. Masofadan bog‗lanishni (murojaat) yaratish. 4. Kompyuterlarga maxalliy tarmoqlarning ulanishini ko‗rsatib bering. 5. Internet tarmog‗iga bog‗lanishni ko‗rsating va amalda ko‗rsating .
38
ISHLASH. Ishdan maqsad: Internet tarmog‘ida ishlash, serverlardan kerakli axborotlarni topish, kompyuter xotirasiga olish va saqlashni o‘ rganish. Vazifa. Internetga bog‘lanishni, serverlardan axborotlarni topishni, malumotlarni topib kompyuter xotirasiga olishni o‘rganing. Nazariy qism Internetdagi ― Xalqaro axborot tarmog‘i ‖ ( WWW ) – biror bir tuzilishga keltirilmagan matnli ( shu jumladan, grafikli, audio va vidio axborotlardan tashkil topgan, millionlab xujjatlar kiradi. Kerakli axborotlarni topish uchun yuzlab Web – saxifalarni ko‘rib chiqishga to‘gri keladi. Bunda qanchadan qancha kuch va asablar sarflanadi. Asrimizning 90 – yillaridan boshlab, Interenetning ma‘lumot beruvchi xizmatlari rivojlana boshlandi. Bu xizmatlar foydalanuvchiga kerakli bo‘lgan axborotni topishga yordam berardilar. Bu xizmatlarni ikkiga bo‘lish mumkin: universal va ixtisoslashgan. Universal xizmatlarda xujjatlarni qidirishninig odatdagi prinsipi qo‘llaniladi, ― Asosiy ‖ so‘zlar yordamida qidirish. Xujjatlarni ― Asosiy ‖ so‘zi deb, berilgan xujjatlarning mazmunini aks ettiruvchi so‘zga yoki so‘z birikmasiga aytiladi. Masalan, dasturlash xarakteridagi adabiyotlarga xos ― Asosiy ‖ so‘zlar bu ―shartli o‘tish‖, ― Makro buyruq ‖, ― Uzilishlarni qayta ishlash ‖ va xokozo. Universal qidiruv xizmati – bu quyidagi vazifalarni bajaruvchi, qudratli dasturlar va dasturlar yigindisidan iborat: 1. Maxsus dastur mavjud bo‘lib, u WWWni tinimsiz ko‘rib chiqadi va ular orasida so‘zlarni tanlab olib, indekslarning ma‘lumotlar bazasini tuzib chiqadi. Bu bazaga xujjatlarning ― Asosiy ‖so‘zlari va adreslari kiritiladi. ( Eslatib o‘tishimiz kerakki, indeks – bu ― Asosiy ‖ so‘zlar bo‘yicha tartibga solingan ko‘rsatkichlar 39
to‘plami ).Web – server foydalanuvchi tomonidan qidiruv uchun buyruq oladi, uni qayta ishlaydi va maxsus dastur – qidiruv mashinasiga uzatadi. 2.Qidiruv mashinasi indekslarning ma‘lumotlar bazasini ko‘rib chiqadi va buyruq shartlariga mos keluvchi saxifalar ro‘yxatini tuzadi va Web ser - verga qaytarib beradi.
3.Web – server natijalarni foydalanuvchi uchun qulay bo‘lgan shaklga keltirib, mijoz mashinaga uzatadi .
Mashxur va qudratli qidiruv tizimlari orasida: Alta Vista ( WWW. Alta- vista.com ), Infoseek ( WWW. inforseek.com ), Lycos (WWW.lycos.com) va boshqalarni ko‘rishimiz mumkin.
Eslatma. Grafikli axborotni qidirish kompyuterli texnologiyalarning yechib bo‘lmas masalalaridan biri.
Ixtisoslashtirilgan xizmatlar – bu u yoki bu mavzu bo‘yicha server adreslari to‘grisidagi ma‘lumotlarni o‘zida mujassamlashtirilgan mavzuli kataloglar hisoblanadi.
Universal bazalardan farqli ravishda mavzuli kataloglar mutaxasislar tomonidan tuziladi va u foydalanuvchini ishonchli axborot bilan ta‘minlaydi. Undan tashqari, internet saytlari shaxsiy qidiruv mexanizmiga ega. Birinchidan bu kontekst qidiruv mexanizmi, hamda familiyalar bo‘yicha ixtisoslashtirilgan
40
qidiruv. ( Shu jumladan: tovarlar bo‘yicha, firmalar bo‘yicha va xokazo ). Internet butun dunyoni qamrab olgan global kompyuter tarmog‘idir. Bu global tarmoqqa ulanishi uchun kompyuter, modem va aloqa tarmog‘i bo‘lishi kerak. Modem – bu kompyuterlarga halqaro tarmoqqa ulanish imkonini beruvchi standart qurilmadir. Modemning bir tomoni kompyuterga, ikkinchi tomoni aloqa tarmog‘iga ulanadi. Internetga ulanishi uchun provayder bilan shartnoma tuzib, muloqat o‘rnatiladi. Kompyuterlar axborot almashinishi paytida ma‘lumotni shakllantirish va uzatishda yagona kelishuvdan foydalanishi kerak. Bayonnoma bu abonentlar o‘rtasida axborot almashinishi va Internet ma‘lumotlarini shakllantirish qonun qoidalari va formatlari kelushuvlar to‘plamidir. Bayonnomalarni 2 turga ajratish mumkin. 1.
Bazisli bayonnomalar. Bu bayonnomalar axborotlarni fizik
uzatilishiga javob beradi. (TCP/IP) 2.
Amaliy bayonnomalar. Internetdan ixtisoslashgan xizmatlarining ishlashini nazorat qiladi. M: NTRR (gipermatnli ma‘lumotlarini uzatish) FTP (fayllarni uzatish) SMTP (elektron pochta). WWW ma‘lumot saxifalari WWW- serverlarda saqlanadi. Bu serverlar kompyuterlarga xizmat ko‘rsatadi. Mijozlar o‘z talablarini serverlarga jo‘natadi. WWW asosida gipermatnli xabarlarni uzatuvchi baennoma NTTR yotadi, saxifalar esa xujjatlarni tasvirlovchi maxsus gipermatnli til HTML yordamida shakllanadi. WWW bilan ishlash uchun maxsus brouzerlar ishlab chiqilgan. M: Internet Explorer, Netscape Navigator, Operalar.
8-rasm. Internet Explorer brauzeri
41
Bu brouzerlar yordamida tarmoqda axborotlarni qidirish navigasiya, WEB saxifalarini xotiraga olish, pechat, elektron pochtaga xizmat ko‘rsatish, adreslar bo‘yicha saxifalar ochish, o‘qish, saxifalarni qidirish kabi imkoniyatlarni beradi. Agar siz qidiruv olib bormoqchi bo‘lsangiz ma‘lum qidiruv serverini adresini kiritib ( www.google.uz , www.rambler.ru , www.altavista.ru , www.yandex.ru ), qidiruv (Iskat) maydoniga asosiy so‘z matnini kiriting va Nayti buyrug‘ini ko‘rsating.
Qidiruvda quyidagi kelishuvlar ishlab chiqilgan. 1. Agar buyurtma so‘zi bitta bo‘lsa, u holda shu so‘z bor bo‘lgan saxifalar tanlab olinadi. Agar so‘z bir nechta bo‘lsa, so‘zlar orasida probel ko‘rsatilib yoziladi. M: Amaliy mexanika xaqida axborotlarni ko‘rmoqchisiz. U holda yo «amaliy» yo «mexanika» yoki ikkala so‘z bor bo‘lgan saxifalar tanlab olinadi. 2. Agar buyurtma so‘zi bir necha so‘zdan tashkil topgan bo‘lsa, u xolda so‘zlar qo‘shtirnoq ichida yoziladi. Bu so‘zlar bir butun so‘z sifatida qabul qilinib va shu so‘z birikmasi mavjud bo‘lgan xujjatlar ro‘yxatini ko‘rsatadi. M: ― Amaliy mexanika ‖. 3. ―+‖ belgisi. Agar so‘zlar orasiga + belgisi ko‘rsatilib, qidiruv berilsa, u xolda shu so‘zlar mavjud bo‘lgan xujjatlar ro‘yxati ko‘rsatiladi. Bu so‘zlar xujjatning turli burchaklarida joylashgan bo‘lishi mumkin. M: Amaliy + mexanika Malumotlar qidirishning samaradorligi foydalanuvchi tajribasi va fikrlash doirasiga xam bog‘liq.
2.Serverlardan axborotlarni topishni o‘rganish. 42
3. Kerakli malumotlarni topib kompyuter xotirasiga olishni o‘rganish.
Xisobot quyidagilarni o‘z ichiga olishi kerak: 1.Ishning maqsadi va vazifasi. 2.Berilgan topshiriqlar. 3.Ishning nazariy qismi. 4. Ishni bajarish bo‘yicha xisobot.
Mavzu rejasi: 1. E-mail – Internet texnologiyalarining eng qulay vositasi sifatida 2. Outlook Express – elektron pochta dasturida ishlash Mavzu buyicha vazifalar bajarish [14]
1. Informatika. Darslik/Akademik S.S. G‘ulomov umumiy tahriri ostida. Toshkent. – TDIU, 2007 y. 2. Ayupov L.F.,Begalov B.A.,Ermatov Sh.T.,Ibragimova L.T.,Shoaxmedova N.X. Shaxsiy kompyuterlar va ulardan samarali foydalanish asoslari. O‘quv qo‘llanma. Toshkent – 2008 y. 3. Ro‘zimov S.K. Kompyuter savodxonligi.-T.: Fan, 2006. -372 bet. 4. Eshkabilov S.L. Internet-axborot qidiruvi. -T.: Fan, 2006.- 113 bet. Elektron darsliklar 5. iSoft.uz – interaktiv o‘rgatuvchi dasturiy majmua. Axborot texnologiyalari bo‘yicha multimediali interaktiv o‘rgatuvchi dasturiy majmua
6.
http://www.gov.uz- O‘zbekiston Respublikasi hukumati portali. 7. http://www.ziyonet.uz- axborot resurslari 8.
http://www/ziyo.edu.uz- OO‘MT Vazirligi Veb-sayti 43
9. http://www.tsue.fan.uz - TDIU Veb - sayti 10. http://www.uzinfocom.uz/lang/uzb-
Kompyuter va Axborot
Texnologiyalarini Rivojlantirish va Joriy Etish Markazi ko‘magida ishlab chiqilgan sayt. 11. http://vit.iatp.bu/software/s2_0.htm - «Tizimli dasturiy ta‘minot» mavzusi bo‘yicha elektron qurilma. 12. http://www/compress.ru/temp/3295/index. htm -Fromt Page dasturida Veb – sahifalarini hosil qilish texnologiyalari. 13. http:// ictcouncil.gov.uz – Kompyuterlashtirishni rivojlantirish bo‘yicha Vazirlar mahkamasi muvofiqlashtiriuvchi Kengashing sayti 14. http://search.re.uz –O‘zbekistoning axborotlarni izlab topish tizimi. II. Texnik vositalar: a) multimediali kompyuter; b) videoproektor; III.Prezentasion va elektron-didaktik texnologiyalar: a)taqdimot materiali; b) Elektron darslik ; s) tarqatma material. IV. Qo‘llaniladigan pedtexnologiyalar: a)munozara; b)interfaol; s)aqliy xujum. Mavzuni o‘rganishdan qo‘yiladigan maqsad: Internetda ishlash usullarini o’rganish. 1. E-mail – Internet texnologiyalarining eng qulay vositasi sifatida Internet elektron pochta xizmatini ko‘rsatadi. Elektron pochta nima? Elektron pochta maxsus programma bo‘lib, uning yordamida Siz dunyoning ixtiyoriy joyidagi elektron adresga xat, xujjat, va umuman ixtiyoriy faylni jo‘natishingiz va qabul qilib olishingiz mumkin. Eng asosiysi xat bir zumda manzilga yetib boradi.
44
Lekin undan foydalanish uchun siz maxsus pochta tarmog‘i yoki Internet tarmog‘iga bog‘langan bo‘lishingiz va elektron adresga ega bo‘lishingiz kerak. Elektron adresni provayder beradi. Yoki internetda bepul elektron pochta xizmatlari mavjud. Ular yordamida o‘zingizga elektron adres ochishingiz mumkin.
Bu www.hotmail.com, www.yahoo.com, www.mail.ru, www.yandex.ru va xokazolar. O‘zbekistonda www.esezam.com. Bu sahifalarga kirib anketa savollariga javob berib, o‘zingizga elektron adres ochishingiz mumkin.
Elektron adres odatda deb ko‘rsatiladi. Elektron pochta yuborganda siz xuddi xatni yuborayoganday, uning kimga, qayerga va kimdanligini yozishingiz shart. Siz xatni bir necha adreslarga yuborishingiz mumkin. Elektron xatni yuborganingizdan so‘ng u elektron pochta qutisiga tushadi, so‘ng xat ko‘rsatilgan manzil pochta qutisiga yetkaziladi va undan xat egasi xatni oladi. Ya‘ni xar bir foydalanuvchi o‘zining pochta qutisiga ega. Umumiy pochta qutisidan xat shaxsiy qutichalarga muntazam ravishda jo‘natiladi. Ye
Elektron adres quyidagi shaklda bo‘ladi: [Elektron adres muallifi ismi] [tashkilot, provayder nomi] [ davlat nomi] Misol tariqasida quyidagi elektron adres tahlilini keltiramiz: yoshlarmarkazi@youthcenter.freenet.uz yoshlarmarkazi adres egasi ismi tashkilot nomi youthcenter tashkilot nomi; freenet Internetprovayder nomi uz davlat, @ elektron adresni belgilovchi maxsus belgi. Elektron adres yozganda uni to‘liq yozishga xarakat qiling. Adres egasi, tashkilot nomi ko‘rsatilishi maqsadga muvofiq.
45
Elektron adreslar turlariga misol sifatida quyidagi adreslarni keltiramiz. saida@frfeenet.uz
Shaxsiy elektron adres saida_r@usa.net
Shaxsiy elektron adres Webmaster@youthcenter.uz
Internet saxifa kirituvchisi mahmudjon@vodiy.uz
elektron adresi Sarcortelecom@sarkor.uz
Tashkilot elektron adresi Asoukafedra@tgtu.uz
O‘quv kafedra elektron adresi Komr_techn@ymu.uz
Fakultet elektron adresi dilshod84@mail.ru
Universitet studenti
Topshiriq: 1. Shaxsiy adresingizni yozing. 2. Tashkilot adresini yozing. 3. Quyidagi adreslardan tashkilot nomini aniqlang: Mail@usa.net Malika@usa.net
resertion@hotel.uz Akbar@mail.uz
Dilshod@mail.uz Nasiba@mail.ru
programma bilan ishlash juda qulay. U bilan ishlashni o‘rganamiz. Dasturni ishga tushirish uchun programma belgisida sichqoncha tugmachasini bosamiz va ekranda dastur oynasi yuklanadi.
Darchaning birinchi satrida menyu komandalari keltiriladi. Ikkinchi satrda asboblar panelining tugmachalari joylashgan. 46
10-rasm. Outlook Exрress dasturi oynasini ko‘rinishi Ulardan odatda elektron pochta programmasi bilan ishlashda foydalaniladi. Shuning uchun quyida bu tugmachalarning tavsifini keltiramiz. Yangi xat yozish imkonini beradi. Xat muallifiga javob yozish imkonini beradi. Xatni boshqa manzilga yuboradi. Xatni ko‘rsatilgan manzilga eltadi va sizga kelganni qabul qiladi. Xatni o‘chiradi. Adreslar kitobini ochadi. Darcha pastki qismi bir necha darchadan tashkil topgan. Chapgi darchada quyidagi papkalar ro‘yxati mavjud. By papkada Sizga kelgan xatlar joylashadi. Bu papkada siz jo‘natayotgan xatlar ro‘yxati joylashadi. Bu papkada jo‘natilgan xatlar ro‘yxati keltiriladi. O‘chirilgan fayllar saqlanadigan savat. Xat qo‘lyozmasi joylashgan papka. Joriy papkadagi mos xatlar ro‘yxati o‘ngdagi darchada beriladi. O‘ngdan quyidagi darchada esa, joriy xat mazmuni beriladi Xat yozish tartibi Biror kimsaga xat yozish tartibini keltiramiz. Avval tugmachada sichqonchani cherting. Natijada ekranda darcha xosil bo‘ladi. Unda quyidagilarni bajaring.
47
saida@youthcenter.uz Копия maydonida xat nusxalari yuborilgan mualliflar adreslari yozish zarur. Ya‘ni xatni bir necha muallifga yuborish zarur bo‘lganda.
Download 1.43 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|