Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti “magistratura” bo’limi “pedagogika” kafedrasi

II.BOB.TA’LIMNI BOSHQARISHNING ENG MUHIM YO‘NALISHLARIDAN BIRI SIFATIDA PEDAGOGIK KOMPETENTSIYANI OSHIRISH
2.1.Texnologik kompetentsiyani amaliyotda qo‘llash yo‘llari

Bugungi kunda pedagogika fanida rivojlanishning refleksiv davri kuzatilmoqda, asta-sekin faol ijodiy jarayonga aylanmoqda. Pedagogik fikrni jonlantirish tubdan yangi yo‘nalishga asoslanadi: shaxsning yagona mazmunini loyihalashni to‘xtatish va unga tenglashtiruvchi xususiyatlarni berish, o‘qitish metodikasini bunday bilimlar tizimi va o‘quv jarayonini boshqarish usullari bilan to‘ldirishdan bosh tortish, bunda individual madaniyatni rivojlantirish yo‘li deyarli ko‘rinmaydi.

Pedagogik fan moddiy va ma'naviy birlik asosida madaniyatni ko‘paytirish va rivojlantirish uchun mo‘ljallangan .Madaniyatning pedagogik o‘zgarishi uning uslubiy va texnologik infratuzilmalari, o‘qitishning intellektual va pragmatik tomonlarini birlashtirish, talabalarni fuqarolikka o‘rgatish va o‘qituvchi kasbini egallash istagi orqali amalga oshiriladi.
Bugungi kunda pedagogik madaniyat inqirozi haqida haqli ravishda gapiriladi. Gumanistik ta'lim falsafasi madaniyat translyatsiyasining pedagogik kanalini faollashtirishga, jamiyatning madaniy va axloqiy qadriyatlari bilan tanishishga qaratilgan. Agar biz masalani pedagogik mehnat texnologiyasi nuqtai nazaridan ko‘rib chiqsak, o‘qituvchining uslubiy madaniyatining uning amaliy faoliyatidan orqada qolishini, o‘qitish metodikasi va o‘qitish nazariyasi, ta'lim falsafasi va o‘quv faoliyatini boshqarish usullari o‘rtasidagi mavjud tafovutni tan olishimiz kerak.faqat kasbiy faoliyat normalarini o‘zlashtirishga qaratilgan, o‘z taqdirini o‘zi belgilashga, o‘z-o‘zini tarbiyalashga va ichki tashkilotga
Madaniyatni pedagogik o‘zgartirish muammolari orasida kasbiy ta'lim va shaxsni tarbiyalash o‘rtasidagi bog‘liqlik muammosi alohida ahamiyatga ega. Afsuski, ta'limning o‘rtacha ko‘rsatkichlarini ta'minlaydigan eng maqbul pedagogik yechimlar hisoblanadi. Bu yerdan bir xil turdagi mutaxassisning professional ahamiyatga ega fazilatlarini ko‘paytirishni kutish mumkin. Shu munosabat bilan, yechimi faoliyatni rivojlantirishga qaratilgan vazifa pedagogik amaliyotda to‘g‘ri aks ettirilmagan.
Pedagogik ta'limning maqsadli yo‘nalishi talaba uchun ochiq emas, o‘qituvchining tubdan muhim fazilatlarining roliga nisbatan pozitsiyasi aniq emas. Bu omillarning barchasi talabalarda fikrlash va kognitiv xatti-harakatlarning inertligini shakllantiradi, bu esa o‘z navbatida kasbiy harakatlarning yangi usullarini qo‘llash va modellashtirish istagini rivojlantirish uchun potentsial sharoitlarni ta'minlamaydi. O‘quv jarayonining maqbul ishlashini belgilaydigan yangi uslubiy protseduralarning texnologik rivojlanishini rag‘batlantirmaydi, ularning o‘z-o‘zini tarbiyalash va takomillashtirish ehtiyojlarini rivojlantirish uchun sharoit yaratishga hissa qo‘shmaydi.
Shuni ta'kidlash kerakki, zamonaviy o‘qitish texnologiyasi bilimdon va ijodiy ishlaydigan o‘qituvchini shakllantirishni, uning ilmiy bilimlarini (o‘quv matnining mantiqiy va semantik tuzilmalarini) tarjima qilishni, mavjud sharoitlarni baholashni, axborotni tahlil qilishni va uni translyatsiya qilish va tizimga kiritish uchun tanlashni ta'minlaydigan qarorlarni qabul qilishni ta'minlaydi.pedagogik usullar, shuningdek talabalar bilan aloqa qilish usullari. Bundan tashqari, zamonaviy texnologiyalar talabalarga kasbiy operatsiyalarni o‘rgatishga, xususan, o‘qitishning ko‘p qirrali usullarini, o‘quv harakatlarini tuzatishning pedagogik usullarini, shuningdek talabalarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantiradigan evristik tarkib usullarini ishlab chiqishga qaratilgan.
Texnologiyalarning o‘zgaruvchan emasligi, talabalarning mustaqil ishlarini pedagogik boshqarishning texnologik rivojlanmaganligi va kelajakdagi o‘qituvchilarni tayyorlashni boshqarishning zamonaviy pedagogik tizimining boshqa xususiyatlari kasb-hunar ta'limi muammolarini hal qilish uchun yaxshi sharoit yaratmaydi va shu bilan birga jamiyatning madaniyatni rivojlantirish va yangi shaxsni shakllantirishga bo‘lgan ehtiyojini qondirish uchun maktab va universitet uchun o‘qituvchilarni tayyorlash sohasidagi o‘zgarishlar zarurligiga ishontiradi.
Ushbu masalalarning yechimini qayerdan, qaysi yo‘nalishda izlash kerak? Ta'limni rivojlantirish va pedagogik ta'limning mazmuni va texnologiyasini aniqlashning asosiy manbai nima? Pedagogik madaniyat inqirozi ko‘p sabablarga ko‘ra yuzaga keladi. Ulardan birinchisi va asosiysi pedagogik tizimning samarali rivojlanayotgan jamiyatdan orqada qolishi. Jamiyat, go‘yo, pedagogik jarayonni kuchaytiradi, jilolaydi, takomillashtiradi, bugungi kunda mavjud bo‘lgan yashash sharoitlari va hayotga kirayotgan yosh avlod jamiyatda yuz berayotgan o‘zgarishlarni erkin idrok etish, yangiliklarga tayyor bo‘lish, madaniy tendentsiyalarni tahlil qilish uchun mo‘ljallangan o‘quv muhiti o‘rtasida yozishmalar o‘rnatishga intiladi.
Pedagogik texnologiya har doim kechikadi, uni doimo jamiyatning mavjud talablariga sinab ko‘rish kerak. Pedagogik tizim tanqidning rolini o‘z zimmasiga oladi: u doimiy ravishda ma'qullanmaydi va katta o‘zgarishlar yillarida u ba'zan bugungi madaniyatni aks ettirishi ( kechagi bo‘lsa, bu juda yomon) va jamiyat kelajakdagi natijalarga erishishni istashi sababli umidsiz va munosib tanbeh beriladi., madaniyatning rivojlanishini hisobga olgan holda, dunyo rasmini oldindan shakllantirish, ta'lim bilan potentsial imkoniyatlarning keng doirasi bo‘lishi mumkin.
Pedagogika uchun vaqt muammosi nafaqat falsafiy muammo. Haqiqiy texnologik jarayonlarni tashkil etish usullarini qanday hal qilish kerak, ularni ta'limni insonparvarlashtirish maqsadlariga qanday moslashtirish, kelajakdagi natijalarga yo‘naltirish va bugungi kunda o‘qituvchilarni tayyorlash amaliyot ehtiyojlariga javob beradigan sharoitlarni yaratish, bunday o‘qituvchini tayyorlashga tobora ortib borayotgan ijtimoiy talablarni qanday ta'minlash kerak, buning uchun pedagogik ish ichki qiymatni anglatadi va ajralmas element hisoblanadi uning hayoti, o‘z harakatlari va harakatlari uchun mas'ul bo‘lgan, chuqur kasbiy ongga ega bo‘lgan, yuqori kasbiy malakaga ega bo‘lgan o‘qituvchimi? Pedagogik texnologiyani va barcha pedagogikani fan sifatida rivojlantirish sohasidagi muvaffaqiyat kamida uchta turga asoslangan:
kasbiy ongni metodologiyasi va pedagogik ta'limning ijtimoiy – madaniy roli;
pedagogik axborot bankini rivojlantirish, ta'lim falsafasini pedagogik aks ettirish;
yoshlarni hayotga yo‘naltirish sohasidagi chuqur pedagogik o‘zgarishlarga va uni umumiy madaniyat bilan tanishtirishga va shu maqsadda-pedagogik faoliyat uchun keng liberal ta'lim.
O‘qituvchi - oliy ma'lumotli odam o‘qituvchi uchun zarur shartdir, garchi u etarli bo‘lmasa ham. Ko‘pincha fan o‘qituvchisining pedagogik ta'limi faqat uning talabalar uchun asoslarini olib boradigan fan sohasidagi bilimlarini anglatadi. Bu holda hech qanday pedagogik texnologiya haqida gap bo‘lishi mumkin emasligi aniq. Kasbiy mehnat texnologiyasini, shuningdek, aks ettirishni o‘zlashtirmagan va o‘qitish strategiyasi va taktikasi to‘g‘risida etishmayotgan bilimlarni qanday olishni bilmaydigan o‘qituvchi yuqori kasbiy mahorat va ijodkorlik tufayli yuzaga keladigan erkinlik tuyg‘usini boshdan kechirmaydi.
Pedagogik ishda ishtirok etish talaba uchun haqiqatga aylanadi, go‘yo unga yuqoridan Yuklangan. Bundan kelib chiqadiki, bu tamoyillar eskirgan va shunchaki to‘g‘ri emas. Pastki chiziq shundaki, ular ta'lim nazariyasida zamonaviy ilmiy talqinni olmadilar, shuning uchun ular o‘quv jarayonini boshqarish istiqbollarini ochmaydilar. Zamonaviy qurilgan o‘quv jarayoni an'anaviy ravishda ma'lum didaktik printsiplar asosida ishlab chiqilganidan ancha murakkab, an'anaviy ravishda ma'lum didaktik printsiplar asosida shakllanganidan ko‘ra.
Texnologik ta'lim universitetda o‘qituvchi tayyorlashda asosiy muammo hisoblanadi.
Pedagogik mehnat madaniyati-bu mutaxassisning shaxsiyati va madaniyati, o‘qituvchining kasbiy savodxonligi madaniyatining hosilasi. O‘qituvchi boshqa odamni faqat o‘zi ustidan hukmronlik qilganda, o‘zini boshqalar tizimida, shuningdek ichki dunyoda anglaganida boshqarishi mumkin. Mehnat ong madaniyatidan ikkinchi darajali. Biroq, bu omilning ravshanligi madaniyat insonga uning faoliyatidan tashqarida beriladigan narsa degani emas. Madaniyat evolyutsiyasi talabalar o‘qish paytida amalga oshirishi mumkin bo‘lgan va hatto ular tomonidan oldindan taxmin qilinadigan, ammo to‘satdan paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan shaxsiy muammoli vazifalarni yengib o‘tishda sodir bo‘ladi.
Shunday qilib, bizda hodisalarning ketma-ket zanjiri mavjud: jamiyat, uning madaniyati darajasi inson bilan shug‘ullanishi kerak bo‘lgan sharoitlarni yaratadi, ularni tushunish inson uchun uni jamiyat madaniyati bilan bog‘laydigan individual tajribaga ega bo‘lish uchun harakat qilish imkoniyatini ochadi; vujudga kelgan ta'lim ehtiyojlari shaxsiy xususiyatga ega, ular insonning jamiyatdagi xatti-harakatlarini aniqlaydi va uning madaniyatini egallashini rag‘batlantiradi ham xulq-atvor, ham professional.
Talaba ularni qabul qilishni talab qiladigan shartlarga qo‘yilishi kerak. Shu bilan birga, shart sifatida talabalarning faolligi va tashabbuskorligini rag‘batlantiradigan, ta'lim ehtiyojlarini aks ettirishga, umumiy va kasbiy madaniyatni o‘zlashtirish vazifalariga hissa qo‘shadigan texnologik usullar emas, balki faqat sertifikatlash va nazorat mezonlari ilgari suriladi. Bunday sharoitlarni qanday yaratish kerak? Muammoli o‘quv vaziyatlarini yaratish, talabalarni ta'lim maqsadlarining ijtimoiy keskin mazmuniga olib borish, ta'limning shaxsiy ahamiyatini oshirish, ularning taqdiri uchun qo‘rquvni uyg‘otish.
Darsda talabaning kasbiy xulq-atvorini o‘rgatish dasturi va texnologiyasining yagona modeli yo‘qligi sababli, talabalarni kasbiy faoliyat uchun o‘qitishning yagona dastlabki loyihasi ishlab chiqilmagan, ma'ruzalarda talabalar tomonidan olingan nazariy ma'lumotlar talab qilinmaydi. Ushbu jarayon kelajakdagi o‘qituvchining kasbiy madaniyatini shakllantirishga, uning intellektual va amaliy faoliyatiga salbiy ta'sir qiladi va uslubiy ko‘rsatmalar va maslahatlar har doim majburiy bo‘lib qoladi. Natijada, nazariy tushunchalarni haqiqiy kasbiy xulq-atvorga tarjima qilish inhibe qilinadi, bloklanadi. Pedagogik amaliyot davomida talabalarni boshqarish bo‘yicha yagona dastur zarur. Uning Markaziy bo‘limi talabalarga darsdagi o‘quv faoliyatini boshqarishni o‘rgatishdir.
Dasturda quyidagilar ko‘zda tutilishi kerak:
* pedagogik jarayonning ko‘p funktsionalligini tahlil qilish;
* turli xil texnologik protseduralar va texnikalarni o‘qitish;
* kommunikativ aloqalar muammosini o‘rgatish;
* pedagogik jarayonning texnik jihozlari;
* o‘quv jarayonini mantiqiy va semantik tahlil qilish;
* o‘quv jarayonini tashkil etish darajasini o‘rganish;
* o‘quv jarayonining rivojlanishiga yordam beradigan va to‘sqinlik qiladigan omillarni aniqlash;
* jarayonni o‘rganish o‘qitish, axborot jarayoni sifatida;
* darsni oldindan to‘g‘ri tashkil qilish (loyihalash va rejalashtirish) muammolari;
* samaradorlik muammosi nuqtai nazaridan olingan natijalarni pedagogik talqin qilish usullari;
* talabalarni diagnostika usullari bilan tanishtirish;
* pedagogik boshqaruvni shaxsiylashtirilgan o‘quv sharoitlariga moslashtirish muammolarini hal qilish;
* muayyan maqsad va sharoitlarga yo‘naltirilgan pedagogik muhandislik muammolarini o‘rganish;
* turli xil o‘qitish strategiyalari va taktikalari va boshqa ko‘plab masalalar.
Maqsad psixologik va pedagogik natijaga umumiy yo‘nalishni belgilaydi, agar kelajakdagi ob'ektning modeli, mavjud holati to‘g‘risidagi ma'lumotlar va ob'ektning harakatini bir holatdan ikkinchisiga boshqarish texnologiyasi mavjud bo‘lsa, uni olish mumkin bo‘ladi. Maqsad pedagogik tizimning holatini, uning rivojlanishini o‘zgartirish istiqboli sifatida ishlaydi.
Pedagogik ta'limning umumiy vazifasi pedagogika metodologiyasini aks ettirish orqali pedagogik faoliyat bilan tanishishdir. Talaba qadriyatlarni aktuallashtirish, aks ettirish va Iroda tizimida o‘qituvchi sifatida shakllanadi. Bu masalada ong madaniyati yordam beradi.
O‘qituvchining individual madaniyati-bu shaxsiyat dunyosi.
Kasbiy madaniyat-bu mehnatning natijasi va insonning umumiy madaniyati mahsulidir. Shaxsiy madaniyat ijtimoiy faoliyatning turli shakllarida ishtirok etish orqali shakllanadi, kasbiy madaniyat o‘zini o‘zi anglash usullarining ijtimoiy sharoitlarga muvofiqligi me'yorlariga muvofiq, ta'lim tizimida – o‘qituvchining funktsional maqomiga mos ravishda quriladi. Professional o‘qituvchining ijtimoiy qiymati bu madaniyatlarning integratsiyasi, ularning yaxlitligidir. Madaniyat ijtimoiy va kasbiy muhitda o‘zini o‘zi boshqarish asosida shakllanadi va rivojlanadi. Bu, ayniqsa, ijtimoiy dunyoni yaratadigan, insonning o‘zini anglash madaniyatini belgilaydigan o‘qituvchiga tegishli.
Professiogrammada o‘qituvchining pozitsiyasi yetakchi o‘rinni egallaydi-uning dunyoga intellektual-ixtiyoriy va hissiy-baholovchi munosabatlari tizimi. O‘qituvchining ijtimoiy va kasbiy pozitsiyasini farqlash zarur. O‘qituvchining ijtimoiy pozitsiyasi uning qarashlari, e'tiqodlari va qadriyat yo‘nalishlari tizimidan iborat.