Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti sirtqi bo‘limi “pedagogika” kafedrasi

«Kommunikativ hujum» va «Miya hujumi»ning farqi nimada?
Muloqotni boshqarish bosqichida o’quvchilar tashabbusini ma’qullash, dialogik muloqot olib borish, haqiqiy sharoitga moslab o’z fikrlariga tuzatishlar kiritish zarur. Va nihoyat, muloqotni tahlil qilish- uning maqsadi, mazmuni va natijasini taqqoslashdir.
Tabiiyki, o’qituvchi muloqotni, o’quv-tarbiyaviy jarayonni tashabbuskori va yetakchisi bo’lishi zarur. Buning uchun quyidagilar tavsiya etiladi.:
- «biz» sezgisini vujudga keltirish;
- o’quvchilarga ta’sir etishda shaxs aspektlarini kiritish;
- o’zini sinf (guruh) haqida ijobiy fikrga ega ekanligini his ettirish;
- faoliyatning aniq maqsadlarini ko’rsatish;
- o’quvchilarning ichki hissiyotlarini tushunish va ularga buni sezdirishi;
- ayrim o’quvchilargi nisbatan shakllanib borayotgan steriotip fikrlarni o’zgartirish.
Bularning hammasi yosh o’qituvchi faoliyatida samarali muloqot o’rnatishda to’siqlarga barham beradi.
O’qituvchi darsni rejalashtira turib, faqat axborot berishni emas, balki bolalarni o’z fikrlarini bildirishi, o’zini tasdiqlashi uchun imkoniyat ham yaratishi kerak.
Tahlil etapida maqsad, vosita va natijalar birgaligini tahlil etadi. O’quv tarbiya jarayonida o’qituvchi muloqotni tashkil etish va boshqarishda rahbar, tashabbuskor bo’ladi. 
Insonning axloqiy tarbiyalanganligi uning atrofidagi narsalarga bo’lgan turli - tuman munosabatlarda namayon bo’ladi. U insonning hislarida, kechinmalarida ifodalanadi hamda xulq atvorida hatti harkatida bo’ladi.
Bolalarga yaxshilik qilish va mehribonlik ichki kechinmamiz bilan holatdagina emas, balki pedagogik faoliyatimizdagi bola bilan yoki sinf bilan munosabatdagi asosiy motiv asosiy rag’bat bo’lishi kerak.
Muomala rollar orqali shaxs faoliyati uchun sotsial maydon yaratib, unda u yoki bu sotsial xulq atvorni programmalashtiradi. O’qituvchi o’quv tarbiya jarayoniga shaxsiy rolli shaklni kiritadi. Dars jarayonida o’quvchilarni o’qituvchi tashkilotchi va ijrochi rollariga bo’lishiga imkon bo’ladi. Muomala shaxsni o’zini tanishga o’rgatadi. O’qituvchi darsni rejalashtirar ekan faqat axborotni egallash haqida o’ylamasligi, balki avvalo o’qituvchining yordamiga muxtoj bo’lgan o’quvchilarning o’zi ifodalay olishi uchun sharoit yartish haqida o’ylash, har bir o’quvchining qiziqishini ta’minlovchi sharoitlarni ko’ra olishi va hamkorlikni ta’minlanishi lozim.
Muomala jarayoni ikki tipda bo’lishi mumkin: dialog va monolog. Monolog muomalada hamkorlik bir tomonning ijrochiligi asosida quriladi. Pedagogik faoliyat pedagogning bolalar bilan yaxshi munosabati jarayonida, ishni demokratik tashkil etish va birgalikdagi ijodiy faoliyat jarayonida bo’lishi mumkin.
Pedagogik muloqot bu o’qituvchi professional faolligining bir ko’rinishi bo’lib, bunda ta’lim va tarbiya vazifalari o’qituvchi hamda o’quv tarbiya jarayonining boshqa ishtirokchilari o’rtasidagi o’zaro ta’sir vositasi bilan hal qilinadi.
Bu vaziyatda o’qituvchi baho beruvchi rolida chiqadi, ikkinchi uning o’zi baho oluvchi hisoblanadi. Ravshanki bunday hollarda pedagogik ta’sir ko’rsatish vazifalari va vositalari ham o’qituvchining pedagogik muloqoti ham har xil bo’ladi. Biz quyida o’qituvchining o’quvchilar bilan muloqotini qarab chiqamiz.
Pedagogik muloqotning tarkibiy qismlari uning vazifalari o’qituvchining o’quvchilar va kasbdoshlari bilan uzviy aloqalari vositalar hamda usullari muloqot xarakteriga baho berishdan iborat bo’ladi. Muloqot vazifalari o’z ichiga quyidagilarni qamrab oladi: o’quvchiga yangi ma’lumot berish yoki fikr almashish, o’qituvchi va o’quvchilarning bir - birlarini o’zaro bilishlarini; bir - birini xulqlarini tuzatish va boshqarish, muloqot har bir ishtirokchisining shaxsiy imkoniyatlarini ochish va undan foydalanish, ularning o’z oldilarida turgan muammolarni o’zlari mustaqil hal etishlari; o’qituvchi shaxsiy fikrining pedagogik jihatdan maqsadga muvofiqligi, muloqot ishtirokchilarining bir - birlaridan qanoat qilganliklari va hokozo.
Pedagogik muloqotning boshqa jihati uning vositalari va usullaridir: vositalar tashkil etuvchi, baho beruvchi, intizomga undovchi bo’lishi mumkin. Adabiyotlarda o’qituvchi o’z ishining ustasi ekanligi ta’kidlanib intizomga undovchi vositalarga nisbatan tashkiliy ta’sir ko’rsatishga ko’proq yondashiladi.
Muloqot usuli sifatida shakllangan uslub amalda o’zining uchta shakli bilan namoyon bo’ladi, bilimlarni egallashda o’qituvchi bilan o’quvchilarning birgalikdagi hamkorlik qilishlari o’qituvchining o’quvchilarga tazyiq o’tkazish va ularning faolligini ruyobga chiqarmasligi, o’qituvchining o’quvchilarga nisbatan neytral munosabatlarda bo’lishi va uning hal etilayotgan masaladan chetga chiqishi.¹²
Muloqotdagi vaziyat bir xil o’zaro harakatni, boshqa ishtirokchiga tazyiq o’tkazishni, boshqa ishtirokchiga muvofiqlashni o’z ichiga oladi.
Muloqotga emotsional tus berish xarakteri neytral hol orqali ijodiydan salbiyligicha o’zgaradi. Bularning hammasi muloqot muhitini, sinfda ma’lum iqlimni yaratadi. yetuk pedagogik muloqot o’qituvchining o’z - o’zini muloqot jarayoni va natijalarini nazoraqt qilib borishini nazarda tutadi.
To’g’ri tashkil etilgan pedagogik muloqot davomida o’qituvchi tanlagan vositalarni vazifa va sharoitlarga muvofiqligining o’lchovchi sifatida tushuniladigan pedagogik nazokat mujassamlanadi.

Pedagogik muloqotda qanday o’ziga xos qiyinchiliklari mavjud?

Eng avvalo, muloqot maxsus vazifalarining yo’qligidir, natijada o’qituvchi pedagogik muloqotni o’z mehnatining alohida tomoni sifatida qaramaydi, uni rejalashtirmaydi, muloqotning barcha vazifalari o’quvchilarga bilim berishga qaratiladi. O’qituvchi bilan o’quvchining bir - birlarini o’zaro tushunmasliklari, muloqot vositalarining qashshoqligi, bir xildagi zarbador emasligi ham uchrab turadi. Masalan,  o’quvchilarning tor doiradagi intizomga chaqiruvchi emotsional jihatdan salbiy tus berilgan muloqot ularga ko’pincha aks ta’sir keltirib chiqaradi. Pedagogik muloqot usullari ustida ishlashning asoslangan dasturini tuzish uchun har bir o’qituvchi o’zining qiynchiliklarinii tahlil qilib chiqishi muhim rol o’ynaydi.
Pedagogik mulqotga doir barcha mashqlarning umumiy yo’nalishini mavjud pedagogik vaziyatlarda malaka hosil qilish, har bir muloqot ishtirokchilarining imkoniyatlarini ochishga ko’maklashuvchi, uning shaxsiy hislatlarini rivojlanib boruvchi ta’minlovchi va shu muloqot orqali qoniqtiriladigan va hakoza vositalardan foydalanishi tashkil qiladi. Bunga bir qator mashqlar imkon tug’dirishi mumkin. Muloqotga boshqa kishilarning sub’ektiv qarashlarini aniqlash, bu odam bilan muloqotda oqilona hal qilinishi zarur bo’lgan vazifalarni aniqlash, masalan uning xulqini tuzatish yoki unda shunchaki ishonch kayfiyatini yaratish.
Mazkur vaziyat uchun o’zaro harakatlarning tizimli vositalari majmuasini belgilash:
· muloqotda boshqa kishining javob harakati imkoniyatini oldindan ko’ra bilish;
· boshqa odamda psixologik to’siq va qarshilik keltirib chiqaruvchi vositalarini qo’lga kiritish;
· vaziyatning o’zgarishiga qarab foydalanishi mumkin bo’lgan muloqotlarning bir necha modeliga ega bo’lish;
· boshqa odamlarni tinglash, uning fikrlariga qo’shilish, unga hamdardlik ko’nikmasini rivojlantirib borish;
· muloqot natijalarini baholash va ularni ifodalanilgan vositalar bilan taqqoslash.
Pedagogik faoliyat va pedagogik muloqot xarakteri o’qituvchi shaxsi, uning qarashlari nuqtai nazarlarida, xulqida namayon bo’ladigan g’oyaviy siyosiy saviyasi, professional tayyorgarligi va bilishga intilishi bilan uzviy bog’liq.
Bu asosiy hislatlardan tashqari o’qituvchining umumiy va boshqa qobiliyati, uning moyilligi xarakteri, muvaqqat psixik holatlari shuningdek to’plangan tajribasi muhimdir. O’qituvchi shaxsini xarakterlash uchun foliyatning individual uslubi kabi yig’ma ko’rsatkichlar, jumladan individual faoliyat uslubidan ham foydalanadilar. Ijodiyot: faol ijtimoiy tutilgan yo’l vaziyat yetuk shaxs har doim bundan keyingi rivojlanishi uchun kurashadi, bu hol o’qituvchiga ham taalluqli. SHaxsning professional jihatini o’z - o’zini tarbiyalash yo’llaridan biri - o’zining sifat va xislatlarini, shuningdek pedagogik faoliyat va muloqotlarining barqaror xususiyatlariga, o’qituvchining ta’lim olganligi va tarbiyalanganligidagi erishilgan natijalarini tahlil qilishga doir mashqlarda namoyon bo’ladi.
Kommmunikativ ta’sir ko’rsatish va uning samarasini oshiruvchi vositalar.
Muloqot texnikasini bilish o’qituvchiga har bir vaziyatda o’z hatti-harakatlarini to’g’ri tashkil etishiga yordam beradi. O’zaro ta’sir uchun tanlangan noto’g’ri pedagogik hatti-harakat yoki noto’g’ri muloqot shaklini qo’llanilishi, ya’ni muloqotga uni amalga oshirish nuqtai nazardan tayyorlanmaganlik, o’qituvchi va o’quvchi o’rtasida kelishmovchiliklarga sabab bo’lishi mumkin. Kommunikativ o’zaro ta’sir samaradorligini oshiruvchi quyidagi vositalarga to’xtalib o’tamiz: muloqotga moslashish mushaklarning safarbarligi, tashabbuskorlik, rollar pozitsiyasidan oqilona foydalanish, imo-ishora, har bir fikrni oldingisiga nisbatan balandroq tovush bilan boshlash, muloqotning ko’p qatlamligini e’tiborga olish.
Muloqotga moslashish- iborasi K. S. Stanislavskiy tomonidan kiritilgan bo’lib, u hal etilayotgan masala va pedagogik vaziyat xususiyatiga moslashgan ruhiy mimika va pantamimika, nutq va harakat usullari sistemasini tanlab muloqot tarkibini tashkil etishni anglatadi. Insoniy muloqatning har qanday akti ob’ektga moslashlar sistemasidan iborat bo’ladi. Professional kommunikatsiyada moslashish o’zaro ta’sir etish samarasini oshiradi.
M. O. Knebil moslashishni "kishilar muloqotining ichki va tashqi shakli" deb tasvirlaydi, bunda u bir-biriga qo’llaydigan ruhiy yurishlarni bir kishining ikkinchisiga ta’sir etish tanlanuvchanlik xususiyatiga ega ekanligini nazarda to’tadi. Bu haqda A. S. Makarenko "Men beri kel" ni 15-20 ohangda aytishga o’rganganimda, va yuz ifodam, gavda va tovushimni 20 dan ortiq, holatga solishga muvaffaq bo’lganimdagina o’zimni haqiqiy mahoratimni seza boshladim. SHundagina kimdir meni oldimga kelib zarur narsani seza olmasligidan qo’rqmaydigan bo’ldim", deb yozgan edi. Kommunikativ moslashish pedagogik muloqatda muhim rol o’ynaydi, chunki pedagogik vaziyatlar odatda juda tez rivojlanadi va butun pedagogik jarayon harakatlanuvchi kommunikativ sistema sifatida gavdalanadi. Uni samarali boshqarish pedagog tomonidan muloqot uchun ketma-ket moslashuvlarni topa olinishiga bog’liqdir.
YOsh o’qituvchi o’zida har bir yangi pedagogik vaziyatga kommunikativ moslashuvlar tizimini juda tez kirita olish malakalarini shakllantirishi zarur. Ta’sir ko’rsatishning har bir metodi muloqatga moslashish sistemasi bilan birgalikda o’zgacha ohang, ahamiyat, kuch va yo’nalish kasb etadi.
Mushaklar safarbarligi- har qanday so’zga chiqishning zaruriy shaklidar. U diqqatning bir maqsadga qaratilgani va demak, nigoh yo’nalishi, ko’z qarashlari, nafas olish va umuman mushaklarning umumiy safarbarligi va aynan yelka, umurtqa sistemasining ixchamligidir. Bu gavdaning ishchan holati bo’lib uni sodir bo’lgan va tez orada sodir bo’ladigan to’siqlarni yengishga tayyor ekanligidir. 
Mushaklar safarbarligi har qanday pedagogik ta’sir ko’rsatishning dastlabki qismida ham zarur, u pedagogning muloqotda faol va tashabbuskor bo’lishiga undaydi. Nutqli ta’sir ko’rsatishni bolalarda aks etadigan umumiy kommunikativ holat bilan mustahkamlaydi. Mushaklar safarbarligini nutqli ta’sir etishidan ilgariroq vujudga keltirish ma’quldir. SHundagina muloqotga bolalarda ham ichki safarbarlik yaratiladi, va uning odatdagi asoslari yanada mustahkamlanadi. Bu o’rinda notiqlar uchun quyidagi tavsiyanomani o’qituvchilar uchun ham tegishli ekanligini eslash o’rinlidir: minbar tomon borayotgan notiq- hozir hammaning diqqati unga qaratilishini sezadi. SHuning uchun ham, u tashqi ko’rinishi bilan, o’zining harakatchanligi, tinglovchilarga muhimroq axborotni aytishga tayyorligi va bunga hohishi borligini ham namoyish qilishga intiladi. Notiqning yurishida xijolat tortishi, jur’atsizligi yoki befarqligining sezilishi juda yomondir". (Kan-Kalik str. 125). Bu muloqatga tayyorgarlik ko’rishining umumiy "tashqi" manzarasi bo’lib, u tinglovchilarga moyillikni vujudga keltirishning eng zarur sozlovchisidir.¹³
Pedagogik sistemada-tashabbuskorlik pedagogning eng muhim kommunikativ vazifasi sifatida namoyon bo’ladi. Tabiiyki, tashabbus ko’rsatish shakllari turlicha bo’ladi. Ular hozirgi faoliyatdagi hissiyotlar va bilim jarayonida yaratiladi va pedagogik vaziyatlarni o’zgarib turishi natijasida ular ham o’zgarib boradi.
Pedagog tashabbuskorligi ikki ko’rinishda bo’lishi mumkin: a) pedagog ochiqdan - ochiq faoliyat (muloqat) tashabbuskori sifatida namoyon bo’ladi; b) U o’z faoliyatini yashirin tashabuskori sifatida ko’rsatadi (o’quvchilarda biror faoliyatga zarurat tug’dirish. Bunda o’quvchilar o’zlarini tashabbuskor deb hisoblaydilar).
Muloqotda bir tomondan tashabbusni qo’ldan bermaslik ikkinchi tomondan esa muloqotdagi moslashishlar sistemasi orqali bu tashabbuskorlikni boshqarish, unga zarur kommunikativ vaziyat shaklini berish zarur. Xuddi shu ma’noda avtoritar tashabbus bolalar tashabbusini yaratuvchi demokratik yashirin avtoritarlik deb fikr yuritish mumkin. 

Pedagogik munosabatlarning boshlang’ich davrida kommunikativ tashabbuskorlik juda muhimdir. Pedagog sinfga nisbatan o’ziga xos kommunikativ hujumni amalga oshirgandagina, kommunikativ ustunlikka erishishi mumkin.

Imo-ishora- pedagogik muloqotning faollashtiruvchi, uning ta’sirchanligini oshiruvchi vosita bo’lib, u pedagog kommunikativ madaniyatining muhim qismi bo’lib hisoblanadi. Imo-ishora ta’sir ko’rsatishni yanada kuchaytiradi, tinlovchilarda ma’lum hissiy kayfiyat yaratadi, bayon etilayotgan axborotga nisbatan o’qituvchining shaxsiy munosabatini bildiradi. Imo-ishora ahamiyatli va ma’nosiz kabi turlarga bo’linadi. Agar birinchisi pedagogning nutqli kommunikatsiyasi samaradorlini oshirsa, ikkinchisi esa o’quvchilarni muloqot jarayonining muhim vazifalaridan chalg’itadi.
Notiq o’z sezgilarini payqashi boshqalarni qiziqtirishning kuchli vositasi ekanligi unutmasligi zarur. Lekin, ko’p hollarda notiq o’z sezgilarini qanday yashirib turishiga qarab tinglovchilarni juda tez jonlantirib yuborish mumkin. SHuning uchun ham pedagogik o’zaro ta’sir ko’rsatishda muloqotning boshqa vositalarining ahamiyatini ham ko’rsatib o’tish zarur. Har bir fikrni oldingisidan balandroq tovush bilan boshlashi ham pedagogik muloqot ta’sir kuchini oshiruvchi vositadir. Bu usul muloqotda tashabbusni qo’ldan bermaslikni, o’quvchilar diqqatini muhim narsaga qaratishga yordam beradi va ayniqsa, yangi mavzuni tushuntirishda nutqning ta’sir etish bo’yoqlarini rang-barang qiladi. Bu esa, darsning pedagogik samarasini yanada oshiradi. Kuatishlarning ko’rsatishicha, materialni zerikarli (bir ohangda) bayon etish, o’zlashtirishni 35-55 foizga kamaytirgan.
Pedagogik muloqat ijtimoiy psixologik o’zaro ta’sir ko’rsatishning jamoa tizimini ifodalaydi. SHuning uchun muloqatni quyidagi yo’nalishlarda qatlamlarga ajratish mumkin:
· Pedagogning alohida o’quvchi bilan muloqoti;
· Pedagogning alohida o’quvchi orqali butun sinf bilan muloqati
· Butun sinf bilan bo’lgan muloqat;