Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tarix fakulteti

Jaloliddin Manguberdi 1220-1231 yil
Jaloliddin Manguberdi (yaʻni Manguberdi oʻgʻli Jaloliddin) tarixiy shaxs hisoblanadi va Xorazmshohlar davlatining ulugʻ buyruqlaridan biri boʻlib, 13-14 asrlarda Xorazmshohlar davlatining hukmdori boʻlgan. U bu davlatning maʼruf hokimi Xiva Shahri viloyatining yuqori hodimi va Chinggisxon davrida Xorazmni toʻla egallagan Xiva shahzodalarining ketmoni boʻlib hisoblanadi.
Jaloliddin Manguberdi, Xiva shahzodalarining urushlarida barqarorligi va qoʻllariga qilingan muqavvati va yurisiga boʻlgan fahrat bilan tanilgan. U Xorazmshohlik davlatini Chinggisxon va uning oʻgʻullari yonidagi Mongol imperiyasi bilan kurashib, Xorazmni turli voqeliklar va muammo bilan yuz yuz qoʻygan davlat boshqaruvchilari orasida xalqning istiqlol va mustaqilligini saqlashni oʻz vazifasi deb qabul qilgan.
Jaloliddin Manguberdi, tarixiy manbaiyotda mard qahramon sifatida, erkinlik, yuksak adabiyot va madaniyat bilan taʼmaddalangan, Xiva tarixining eng muhim simvollari va maʼnaviyatining timsoli hisoblanadi. Uning adabiyotda aytilgan turli doston, ruboiy va qoʻshiqlari hozirda ham Xorazmshohlar davlatining tarixiy, adabiy va madaniy warislari sifatida qadr qilingan.
Jaloliddin Manguberdi Xiva shahzodalarining oxirgi buyruqlaridan biri boʻlganligi sababli, Xorazmshohlar davlatining tarixida ahamiyatli oʻrni va e'tiborli shaxslardan biri hisoblanadi. Ulugʻ buyruq tomonidan asr boʻyi olib borilgan islohotlar va oʻzining dindorlik, muhabbat va yurtsevarlik ruhiyatini ifodalagan tebligotlarining koʻplab matbuotlarda koʻrsatilganligi bilan, u tarixiy manbaiyotda xalq oʻrtasida qadr qilingan, xalqning xotirasi va ruhiyatidagi taassur qoldirgan shaxs hisoblanadi.
Jaloliddin Manguberdi (Jalal ad-Din Manguberdi) tarihi shaxs boʻlib, XIII asrning oʻrtalarida Urganch shahriga xitoy istilo xonligi qoʻltiq bilan taʼmir qilib kelgan Qora Khonlik hukmdori. Uning asosiy maqsadi Xitoyning shaxri Urganchni xitoy tahdididan qutqarish boʻlgan. Manguberdi, Qora Khonlik davrida urganchshohlar davlatini qurib, Xitoy xonlarining orqasidan urgan, Urganch shahriga kelganlarini togʻri kelgan xon kabi tanishadi. Ular jahongir, vaqtgir, engilanish sifatida nomlanganlar. Xitoyning Urganchga tayangan foydali obroʻt-savdo va adolatsiz masofalardan ozod etish maqsadida Manguberdi tomonidan jahonimizga meros qilingan faol janglar uchun Jaloliddin Manguberdi, Xorazmshohlarining tomonidan mukofot bilan taqtirlangan.
Jaloliddin Manguberdi (hamda Manguberdi Jaloliddin) Xorazmshohlar davlati tarixida muhim o'rniga ega bo'lgan shaxsdir. Uning haqida istoriografiya ma'lumotlaridan tashqari ko'plab legendlar va gaplar mavjud, shuningdek, uning tarixiy vazifalari va davlatni boshqarishidagi roli haqida ham turli izohlar mavjud.
Jaloliddin Manguberdi Xorazmshohlar davlatida 12-13 asrlarda faoliyat yuritgan. Uning ismi Xorazmshoh Muhammad II davrida o'rnatilgan "vazir" yoki "hudoyi" lavozimini anglatadi. Jaloliddin Manguberdi hukmronlik davrida, davlat boshqaruvining yo'lini tanlab o'zining siyosiy, iqtisodiy va madaniy islohotlarni amalga oshirgan deb bilinadi.
Jaloliddin Manguberdi hukmronlik davrida davlatning iqtisodiy yuksalishiga katta imkoniyatlar yaratdi. U sanoatni rivojlantirish, qishloq xo'jaligini kuchaytirish, irrigatsiya tizimini takomillashtirish va turizm sohasida ham islohotlar olib borishi bilan taninadi. Bu davrda Xorazmshohlar davlati sanoat, madaniyat va ma'rifatning bir iflos markazi bo'lib, sharq va g'arb madaniyatining aloqadorligi ham oshgan.
Jaloliddin Manguberdi xalqi o'zaro hamkorlik va adolatga e'tibor berish bilan mashhur bo'lgan. U tarixiy manbalarda shohona va kengaytirilgan mavqelari bilan ta'tillangan, hukmronlik davrida Xorazmshohlar davlatida bo'lgan oliygohlarning omonatlarini qurish, axborotlarni ajratish, vaqtincha to'lovni amalga oshirish, oilaviy muammosizlarni hal qilish, ilmiy va madaniy sohalar rivojlanishiga ham e'tibor qaratgan. Jaloliddin Manguberdi tarixiy tarjimalarda ilmiy, iqtisodiy va madaniy rivojlanishga yordam beruvchi inson deb ta'riflangan. Uning hukmronlik davridagi faoliyati, Xorazmshohlar davlati tarixidagi muhim bir epohani belgilaydi va uning xizmatlari Xorazmshohlik taraqqiyotida o'rnatilgan.
Jaloliddin Manguberdi (Jalal ad-Din Mangubirdi) 13-asrda yashagan Xorazmshohlar davlatining sardori bo'lgan shaxsdir. Uning hayoti va faoliyati tarixiy ma'lumotlarga asoslanadi.
Jaloliddin Manguberdi, 1220 yilida Xorazmshohlar davlatining qarama-qarshi tomonlar tomonidan Mongolchilar bilan uchrashishda o'zining o'rnini o'zlashtirgan. U o'z dastlabki uchrashuvlarida vaqti bilan ilgari kelgan uning davlatida dengiz shtati qurishni rejalashtirgan, ammo bu rejalarni amalga oshirishga imkon berilmagan.
Jaloliddin Manguberdi, Xorazmshohlar saltanatining qolgan qismida mustahkam yashab, xalqini to'plagan va Mongolchilar bilan janglarga chiqgan. U Xorazmshohlikning ba'zi qishloq xo'jaliklarini yangidan tiklashga va yangi hukumat tuzishga urinib, xalqqa qo'ng'iroq berdi. Uning kuch-quvvati, Xorazmning mustaqilligini qaytarish uchun harakat qilgan shaxslarning qo'llariga jihatdan imkoniyatlar yaratdi.
Jaloliddin Manguberdi yilda bir necha marta Mongolchilar bilan janglarga chiqdi va uzoq vaqtlar mobaynida qo'shinlarining davlatiga qarshi janglarni amalga oshirishga muvaffaq bo'ldi. U Xorazmshohlik davlatini yangidan tikladi va uning hududini kengaytirishga muvaffaq bo'ldi. Uning davlatida adliya tashkil etilgan, qishloq xo'jaligi va madaniy rivojlanish ko'rsatkichlari oshdi. Jaloliddin Manguberdi Xorazmshohlik saltanatining o'rni boyitadi va davlatning iqtisodiy va siyosiy yuksalishiga olib keladi. Uning davlat boshqaruvi diniy va ma'naviy qadriyatlar asosida amalga oshirilgan edi. U tomonidan o'rganuvchilar va oliy ta'lim muassasalari tashkil etildi va ilmiy fanlar rivojlandi.
Jaloliddin Manguberdi 1231 yilida vafot etdi, lekin uning davlatining tomonidan boshlagan islohotlar va xalqning o'zining mustaqilligini qaytarishga qarshi tashvishlari, Xorazmshohlikning davlat rivojlanishiga yo'l ochdi. Jaloliddin Manguberdi Xorazmshohlar davlati va uning tarixida mustaqillik va sog'lig'i uchun o'zining o'rnatgan roli va janglari bilan taniladi. Uning shaxsiylik va rahbarlik xususiyatlari Xorazmshohlar davlatining tarixida katta ahamiyatga ega.
Jaloliddin Manguberdi (hammaqayd etilgan ismi bilan Jalal ad-Din Mingburnu) 12-13 asrlarda Gurganj (g'ozg'onliklarda) yoki Manglisi (turkchada) davlatining sultonidir. U uning davlati Xorazmshohlar davlatining oxirgi sultonidir.
Jaloliddin Manguberdi, Xorazmshohlar davlatining 1200-yillar oxirida Moğollar tomonidan egallanganidan so'ng qo'shma davlatni davom ettirgan shaxsdir. U Moğol xalifasi Cingizxon tomonidan to'sqinlanib, bir necha yil davomida qaramog'lolar bilan kurashgan. Uning faqat G'ozg'on viloyatini egallashga muvaffaq bo'lishi, ba'zida to'g'ri qoladi. Shu tariqada, Manguberdi qaramog'lolarning atakasi bo'ldi va shu jihatdan xalqaro tanqidi yuzaga keldi.
Bir necha yil davomida Jaloliddin Manguberdi Moğollar bilan kurashishda muvaffaqiyatli bo'lgan, lekin keyinchalik yutib ketdi va shahriga chetda tashlandi. U Turkiston va Hindiston tomonidan safar qildi va o'z himoyachilarining yordami bilan farg'ona xonligini tashkil etdi. Manguberdi xonligi Xorazmshohlikning qisqacha tiklanmasi sifatida hisoblanadi. U 1231-yilda o'limi bilan tugatildi. Jaloliddin Manguberdi tuzgan kurashlarida g'ozg'onga qaramog'lolar tomonidan e'tibor qaratilgan bo'lsa-da, uning sohibqironligi va xalqaro tanqidiy faoliyatining tomoshabinlari o'z vaqtida va keyingi davrlarda ulkan muhimligini tan olishdi. U Xorazmshohlikning oxirgi asri hukmdorlaridan biri sifatida tarixda eslatiladi⁶.