Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tarix fakulteti “Jahon tarixi” kafedrasi

1.2 Ikkinchi jahon urushidan so’ng Hindixitoy davlatlari. 1947-yilda Buyuk Britaniya Hindistonga mustaqillik berishga qaror qildi. Biroq inglizlar Hindistondan chiqib ketish oldidan uni diniy belgiga ko‘ra ikkiga — Hindiston va Pokistonga — bo'lib yubordilar. Shu tariqa keyinchalik qator qurolli to'qnashuvlarga olib kelgan Hindiston — Pokiston mojarosiga zamin yaratildi. Bu mojaroda SSSR Hindiston tarafini ola boshladi. Tez orada Hindixitoyda ham qarama-qarshilik o‘chog‘i vujudga keldi. Bunga SSSR va XXR ning yer yuzi mintaqa xalqlari milliy-ozodlik urushini qo‘llab-quvvatlashi hamda ularni o‘z ta’sir doiralarida saqlab turishga intilishlari sabab bo'ldi. Chunonchi, 1945-yil 2-sentabr kuni Vetnam Demokratik Respublikasi tuzilganligi eTon qilindi. Hokimiyat tepasiga kommunistlar kelishdi. Bu hol Fransiya tashvishga solib qo‘ydi. U o‘z mustamlakachilik tartiblarini tiklash maqsadida Vetnamga qarshi urush harakatlarini boshladi. Laos va Kambojada mustamlaka tartibini tikladi. Hindixitoy xalqlari fransuz mustamlakachilariga qarshi ozodlik urushi boshladilar. Bu urush 1954-yilda g'alaba bilan yakunlandi. 1954-yilning aprel-iyul oylarida Jenevada Hindixitoyda tinchlik o‘rnatishga bag‘ishlangan konferensiya boTib o‘tdi. Fransiya Hindixitoy davlatlarining mustaqilligini tan oldi va o‘z qo‘shinlarini bu hududdan olib chiqib ketish majburiyatini oldi. Ayni paytda Vetnam 2 davlatga (Shimolda Vetnam Demokratik Respublikasi, janubda — Vetnam Respublikasi) boTindi. Bu davrda AQSH yer sharining turli nuqtalarida o‘z ta’sir doirasini kuchaytirish uchun jon-jahdi bilan harakat qilardi. Shu maqsadda u 1951- yilda ANZYUS (Avstraliya, Yangi Zelandiya va AQSH ishtirokida), 1954- yilda SEATO (AQSH, Buyuk Britaniya., Fransiya, Avstraliya, Yangi Zelandiya, Pokiston, Tailand, Filippin ishtirokida), 1955-yilda SENTO (Eron, Turkiya, Pokiston va Iroq ishtirokida) harbiy-siyosiy bloklarini tuzdi. AQSH kommunistlar hukmronligidagi yagona Vetnam davlati vujudga kelishiga aslo toqat qila olmas edi. Shu maqsadda Shimoliy Vetnamni jilovlab qo‘yishga bahona qidira boshladi. Tez orada bunday bahona topildi ham. 1964-yilning avgust oyida VDR ning harbiy-dengiz kuchlari Tonkin qo‘ltig‘iga kirgan AQSH harbiy kemalariga hujum qildi. AQSH bu voqeani o‘ziga qilingan agressiya, deb baholadi. AQSH samolyotlari VDR hududini bombardimon qilishni boshladi.¹³ 1965-yildan boshlab esa AQSH qurolli 147 Hindiston va Hindixitoydagi ahvol www.ziyouz.com kutubxonasi Yaqin Sharq inqirozi kuchlari VDR ga qarshi urush harakatlarini boshlab yubordi. Biroq AQSH armiyasi Vetnam xalqining qattiq qarshiligiga duch keldi. Urush harakatlari 8 yil davom etdi. AQSH Vetnam xalqining irodasini buka olmadi. Nihoyat, 1973-yilning yanvar oyida Parijda Vetnamda urushni to‘xtatish va tinchlikni tiklash to‘g‘risidagi bitimlar imzolandi. AQSH Vetnamdan o‘z qo‘shinlarini olib chiqib ketishga majbur bo'ldi. U qo‘llab-quwatlayotgan Janubiy Vetnam Buyuk Britaniya Eronni iqtisodiy qamal qilishi tashabbusi bilan chiqadi. Ingiliz XDF ( Xarbiy dengiz floti) Eronga tegishli suvlarda harbiy namoyish tashkil qiladi. 1946 yil noyabrdan Hindixitoy xududida harbiy harakatlar boshlanib, ular yeti yilga cho`zilib ketdi. 1950 yillarning boshida Koreldagi to`qnashuv ta`sirida Hindixitoyda harbiy harakatlar alohida shavqatsiz tus oldi. Sekin-asta bu yerda tashabbus Vetnamliklar qo`liga o`tadi. Dien - Bifu fransuz mustamlangan rayoni ko`p oy davomida etgan qamal qilishning burulish ahamiyat ega bo`ldi. Fransiya, Buyuk Britaniya, Aqsh va SSSR tashqi ishlar vazirlarinining Berlin kengashi tugatmasdanoq 1954-yil yanvar-fevralda Hindixitoy tinchlikni tiklash masalasi bo`yicha Jenevada maxsus kengash chaqirish to`g`risida kelishuviga erishildi. 1954- yilning 7-mayida Dien-bifu gornizonining taslim bo`lishi Jenevada muzokaralarni taqdirini hal qilgan edi. 1954-yil 21 iyulda Jenevada shartnomasi tuzildi, bunga muvofiq shimoliy va janubiy Vetnamda o`zaro chegaralari 17- apreldan o`tgach suveren davlatlar tashkil qilinadi. Fransiya Hindixitoydan o`z qurolli kuchlarini olib chiqib ketishi majburiyatlarini oladi. 1956-yilning martida Fransiya Marokash va Tunis mustaqillikni tan oladi. Jazoir muommosi anchagina murakkab bo`lib chiqdi. Mamlakatda Fransiya va boshqa Yevropa mamlakatlaridan ko`chib kelib o`rnashib qolgan. 1-mlndan ortiq Yevrojazoirliklar yarashdilar. Yevrojazoirliklar o`zlarini mamlakatning haqiqiy egalari deb hisoblar binobarin Jazoir Fransuz jamiyatning ommaviy ongi sho`rida o`z hududiy sifatida talqin qilinar edi. Fransuz hukumatining Jazoir muommosini huquqiy usullar bilan bichimini topishga bo`lgan urunishlari muvaffaqiyat keltirmadi. Jazoirda fuqorolar urushi kengayib bordi. Jazoir masalasini hal etishi jarayonini bir necha yillarga cho`zilib ketdi. 1961-yil 8 yanvarda Fransiyadagi referendum Jazoirning o`z taqdirini o`zi hal etishga bo`lgan huquqini qo`llab 14 quvvatladi. Bu esa Jazoir ultralarini davlat to`ntarilishi kelishiga undadi<sup>14</sup>. Jazoirda joylashgan armiya bo`linmalarini qo`llab quvvatlashi bilan ular mamlakat qaytadan hokimiyatni egallab olib Fransiya prizedentini hokimiyatdan chetlashtirishlari haqida e`lon qildilar . Biroq davlat to`ntarishi urushni tezlik bilan bostirildi. Deyarli bir yil davom etgan muzokaralardan so`ng 1962-yil 18 martida Fransuz hukumati tomonidan Jazoirning o`z taqdirini o`zi belgilash shartlari va kelajakdagi Fransuzjazoir munosabatlarining tamoillari haqida Evlan axdnomasi imzolanadi. Jazoirda 1962 yil 4 iyulida referendum o`tkazilgandan keyin Fransuz hukumati bu mamlakatni mustaqilligini tan olganligi haqida rasman bayonati qiladi. 1958-yilgi Degall konstitusiyasi Fransuz ittifoqini xamjamiyatiga aylantirdi, uning a`zolari erkin chiqib ketish va to`liq mustaqillik olish huquqiga ega bo`lgan suveren davlatlar deb e`tirof etildi. Referendumlar asnosida mamlakatlar ittifoq a`zolari hamjamiyatida o`z ishtiroklari formulasini belgilab oldilar. Gvineya o`sha zahotiyoq hamjamiyatda ishtirok etishga qarshi ekanligini bildirib 1958-yil 1 oktabridan mustaqil davlat bo`lib qoladi. Tez orada Hamjamiyatda boshqa malakatlar ham chiqib ketish jarayoni boshlanadi. 1960 yil Yanvarida kamerun, sal keyinroq Togo va Fransuz Evatoriya va G`arbiy Afrikasi tarkibiga kirgan boshqa davlatlar ham mustaqillikni qo`lga kiritilganlar. Afrika yili deb atalgan butun 1960 yil davomida Afrikadagi 14ta sobiq fransuz mustamlanalari mustaqil bo`lib qoldilar. Hamdo`stlik haqida Konstitutsiyaviy qoidalar uzil-kesil 1995-yili bekor qilinadi. Fransuz Hamjamiyatlikning yemirilishi fransuz siyosatini uchinchi dunyoda barbod bo`lishini bildirmas edi. DeGol mustamlakachilik davri o`tib bo`lganligini yaxshi tushunar, u Osiyo Afrikaning mustaqillikka erishgan davlatlari bilan munosabatlar asosida iqtisodiy hamkorlik va fransiyani istagan har bir xalqning o`z tag`dirini o`zi belgilashga bo`lgan irodasini qo`llap quvvatlashga tayyor bo`lgan mamlakat sifatida ma`naviy obro`- e`tiborini oshishi bilan bog`lar edi. Gollizm buyuk derjavallarga 15 qarshi turuvchi fransuz yangi mustamlakachilik siyosatining asoslari belgilab berdi. Bu yo`l doirasida fransuz 1960-yilning ikkinchi yarmidan boshlab Yaqin Sharqda Isroilparastlik siyosatidan voz kechdi, Xitoy Xalq Respublikasini tan oldi, AQSH ning Dominikon Respubliksidagi agressiv Harakatlariga qarshi chiqdi va ularning Vitnamdagi qurolli aralashuvini qaraladi. Shunday qilib 1960-yillarda asrlar davomida vujudga keltirilgan, G`arb davlatlarning iqtisodiy va harbiy-siyosiy qudratining ramzi bo`lib namoyon bo`lgan jahon mustamlakachilik tuzilishi Osiyo va Afrika xalqlarining milliy ozodlik harakatlarining bosimi ostida yemiriladi. Bunda G`arb jamiyatlarining o`zida sodir bo`lgan o`zgarishlar ham o`z ta`sirini ko`rsatdi. G`arb davlatlarining urushdan keyingi siyosiy va ish bilarmon yuqori tabaqasi yangi mustamlakachilik nomini olgan, dunyo kengliklarini iqtisodiy eksilustasiya qilishning yangi metodlaridan foydalanishiga o`tib bordi. XX-asrning II- yarmida sharq mamlakatlarining geosiyosiy rivojlanishi XX-asrning II- yarmida sharq mamlakatlari g`arb davlatlarining mustamlaka va yangi mustamlakachilik siyosatining qaram obyektidan asta sekin xalqaro maydonda mustaqil kuchga aylana bordilar. Shunga g`arb davlatlari yuzaga kelgan yangi sharotlarda ham sharq mamlakatlarida o`z pozitsiyasini saqlab qolish va hatto kengaytirishga ularni iqtisodiy siyosiy moliyaviy va boshqa rishtalar orqali o`zlariga bog`lab olishga tehnikaviy, xarbiy,ma`daniy va boshqa sohalarda hamkorliklar to`g`risidagi ahnomalar tamog`I bilan chirmab olishga intildilar. Agar bu intilishlar yordam bermagan yoki kutilgan natijalarni bermagan taqdirda g`rb davlatlari (ayniqsa birinchi navbatda AQSh) hech ikkilanmay kuch ishlatish qurolli intervinsiya iqtisodiy qamal qilish va ananaviy mustamlakachilik ruhidagi taziyq o`tkazishning boshqa vositalarini qo`llash yo`liga o`ta bordilar. hukumati 1975-yilda quladi. 1976-yilning 2-iyulida Vetnam yagona davlatga birlashdi. Bu hodisa AQSH ning Hindixitoydagi jiddiy mag‘lubiyati edi. 1945-yil 2-sentabrida Ozodlik milliy qo`mitasi va Hindixitoy kompartiyasining rahbari Xo Shi Min Vitnam Demokratik Respublikasi tuzilganligi e`lon qildi. Xalq qo`mitalari Malayziyaning Yaponlarga qarshi partiyalar armiyasi nazorat qilayotgan rayonlarda ham tuziladi. Biroq butun mamlakat miqyosida uyushgan harakatning (ayniqsa tub joy Malayziyaliklar orasida va aholining milliy tartibining turli-tumanligi mamlakatga britan qo`shinlari qaytib kelguniga qadar mustaqil hukumatni tuzilishiga imkon bermagan edi. Keyinroq ingilizlar, faransuzlar, gollandlar Yapon okkupatsiyadan ozod qilingan barcha mamlakatlarda urushga qadar bo`lgan o`z statuslarini qayta tiklashga urinib ko`rdilarki, bu esa amalda uzoqqa cho`zilgan milliy-ozodlik urushlariga aylanib ketgan qattiq qurolli qarshilik ko`satishni keltirib chiqardi. Bu kurash Indoniziyada 1949-yilgacha, Vitnamda 1954 yilgacha, Malayziyada 1957 yilga qadar davom etadi. Janubi-Sharqiy Osiyoning boshqa mamlakatlarida ham harbiy to`qnashuvlar xollari yuz berdi, biroq ular yo siyosiy kurashga bo`ysundirilgan yohud turli siyosiy, ijtimoiy va etnik guruhlar o`rtasidagi ichki to`qnashuvlar xarakteriga ega edi. Tabiiyki Rozumentsiya Mustamlakachilar bunday to`qnashuvlarni u yoki bu mamlakatning xalqi orasidagi nifoq solib, bu bilan o`zlarining arbitr sifatidagi o`z pozitsiyalarini saqlab qolish niyatida har qanday choralar bilan rag`batlantirish yo`lini tutdilar. Biroq bu Birma vatanparvarlari yetakchisi 1946-yildayoq shunday degan edi: “Agar Angliya va Amerika birlashib olib, o`z shartlarini tikishtirishni niyat qilsalar, Rossiya va ko`p sonli mayday davlatlar bunga yo`l qo`ymaslik maqsadida jipslashadilar”. Hindixitoy mamlakatlari va Shri-Lankada aholining ko'pchiligi buddistlardan iborat (Vetnamda - maxayana mazhabi, boshqalardatxeravada). Shu bilan birga, ayrim Sharqiy Osiyo mamlakatlari aholisi 127 www.ziyouz.com kutubxonasi , maxayana buddizmidan tashqari, bir vaqtning o'zida boshqa dinlarjumladan, Xitoyda - konfusiylik va daosizmga, Koreyada - konfusiylikYaponiyada - sintoizmga ham e'tiqod qiladilar. Mug'ulistonnxudoyjo'yaholisi - lamaist buddistlardir. Osiyoning faqat ikki mamiakati,ya'ni,Filippin (asosan katoliklvaKiprda(pravoslavlar) nasroniylar yetakehilikqiladLMazkur dinsig'inuvehilar Livan aholisi yarmidan ozrog'ini tashkil eta(maronitlar). Osiyoda qabilaviy ibodat izdoshlari soni izehil kamayib bormoqHozirgi pa)1da ular faqat Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyoning boriqiyin bo'igan tog'li o'lkalaridagina saqlanib qoigan. Hududining g‘arbdan sharqqa tomon uzun masofaga cho‘zilganligi (4,5ming km), ikki qismdan – materik va orollardan tashkil topganligi Osiyoning shu qismidagi tabiiy sharoitlar xilma-xilligini belgilaydi. Shu bilan birga tektonik, relyef, iqlim, o‘simlik va hayvonot olamining o‘xshash xususiyatlari Janubi-Sharqiy Osiyoni bitta tabiiy min­taqa sifatida ko‘rishga imkon beradi. Mintaqaning ikkala qismini umumiyligi haqida birinchi navbatda ularning geologik tarixi ko‘rsatadi. Yaqin geologik o‘tmishda Hindi-Xitoy yarimoroli va Malay arxipelagi bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan edi. G‘arbiy Myanmaning tog‘ zanjirlari Sumatra, Yava, Kichik Zond va Malukka orollarida davom etmoqda. Orollarni materik qismidan ajralib ketishi quruqlikning cho‘kishi natijasida sodir bo‘lgan. Quruqlikning cho‘kib borishi hozir ham davom etmoqda, ayniqsa Malay arxipelagida. Orol va materik qismlaridagi umumiylik yer yuzasining zamonaviy tuzilishida ham bor. Hindi-Xitoy yarim orolining shimolida meridional yo‘nalishda cho‘zilgan tog‘lar baland; janub tomon yo‘nalgan sari ular asta-sekin pasayib boradi va dengiz yaqinida alohida tog‘ tizmalariga bo‘linib ketadi. Yarim orolning janubida katta daryolarning deltalarida hosildor allyuvial tuproqli pasttekisliklar joylashgan. Iravadi, Mekong, Hangha(Qizil) daryo deltalari – mintaqaning aholi eng zich joylashgan qismidir.