Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti ‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

4.3. Jismoniy mashqlarning paydo bo‘lishi

Mashqlar jismoniy tarbiya vositasi bo‘lib chiqishi qadim zamonlarga bog‘liq. Qazilmalar natijasida topilgan har-xil uy-ro‘zg‘or buyumlari, turli yodgorliklar, qoyalardagi rasmlar va tasvirlar avloddan-avlodga o‘tgan, avlodning madaniyati, jismoniy madaniyatni yuzaga keltirgan.

Jismoniy mashqlar mehnat orqali vujudga kelgan. Jismoniy mashqlarni rivojlanishiga san’at, harbiy ish, din va milliy qadriyatlar o‘zining salmoqli ta’sirini kursatadi. Lekin jismoniy mashqlarning rivojlanishida moddiy talabchanlik va hayot sharoiti hal qiluvchi omil bo‘lib hisoblanadi.Jismoniy mashqlar kelib chiqishdan boshlab, ijobiy bilim va malaka bilan bog‘liq bo‘lgan.
Jismoniy mashqlar kelib chiqishi uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Ular insonning hayotiy instinktlari va oziq-ovqat, yashash joyi, iliqlik, tug‘ilish, harakatlanish va hokazolarga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish bilan bevosita bog‘liq edi.
Inson rivojlanishi bilan uning harakatlari ham yaxshilandi. Jismoniy mashqlar paydo bo‘lishida ish, ov va hatto urushlar muhim rol o‘ynadi. Tirik qolish uchun odam psixofizik fazilatlarini: tezligi, kuchi, egiluvchanligi, chidamliligi, epchilligini oshirishi kerak edi.
Ov va boshqa hayotiy faoliyat mahorat va muayyan harakatlarni bajarish qobiliyatini talab qildi. Ovga borishdan oldin, bir kishi toshda yoki tuproqda ov qilishi kerak bo‘lgan hayvonni tasvirlaydi. U tasvirga zarba berdi yoki kamon bilan o‘q uzdi. Bu mashg‘ulotning bir turi edi, buning natijasida u irodali munosabat va kerakli ko‘nikmalarni egalladi.
Inson doimo harakatga, vosita faoliyatini optimallashtirishga intilgan. Sirli, noma’lum tabiat hodisalaridan qo‘rqish diniy marosimlarning paydo bo‘lishiga hissa qo‘shdi, ularga sig‘inadigan raqslar, raqslar, o‘yinlar qo‘shildi.
Ko‘plab ibtidoiy xalqlarda o‘ziga xos pedagogik yo‘naltirilgan marosim bor edi - bu yigit yoki qizning erkaklar va ayollarning yosh sinfiga o‘tishi bilan bog‘liq boshlanish marosimi (bag‘ishlanish). Boshlang‘ichga tayyorgarlik ko‘rish, yoshlar tayyorgarlikdan o‘tkazilgan, ovda qatnashgan va qat’iy intizomga rioya qilgan.Shunday qilib, mehnat jarayonlari, ov qilish, diniy marosimlar va tashabbus jismoniy mashqlar paydo bo‘lishiga yordam berdi.
Insoniyat jamiyatining rivojlanishi bilan mehnat faoliyati va jismoniy mashqlar o‘rtasidagi o‘xshashlik yo‘qoldi. Mehnat jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan murakkab vosita harakatlaridan asta-sekin individual harakatlar ajratilib, keyinchalik jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida (yugurish, uloqtirish, sakrash va hk) ishlatila boshlandi. Har xil mushak guruhlari uchun mashqlar maxsus yaratilgan. Ular buyumlar bilan va ularsiz ijro etilgan. Jismoniy mashqlarning rivojlanishi va yaratilishi to‘xtamaydi. Hozirgi vaqtda bolaning harakat faoliyatini rivojlantirish uchun uning keyingi jismoniy rivojlanishiga qaratilgan yangi tizimlar yaratilmoqda.
Jismoniy mashqlar ta’rifi
Jismoniy mashqlar jismoniy tarbiyaning asosiy vositasidir. Ular sog‘lomlashtirish va tarbiyalash vazifalarini, bola shaxsini har tomonlama rivojlantirishni kompleks hal qilishda foydalaniladi.
Jismoniy mashqlar bu tananing psixofizik holatini oldini olish va tuzatishning nihoyatda samarali vositasidir.
Jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotidagi "mashq" atamasi ikki ma’noga ega. Ular jismoniy tarbiya vositasi sifatida rivojlangan harakat harakatlar turlarini, shuningdek metodologik tamoyillarga muvofiq ravishda tashkil qilingan harakatlarni takroriy takrorlash jarayonini belgilaydilar. Ushbu tushunchalar o‘zaro bog‘liq bo‘lsa-da, ular orasida farqlar ham mavjud. Birinchi holda, biz ular jismoniy tarbiya jarayonida bolaning jismoniy holatiga qanday ta’sir qilishlari haqida gaplashamiz; ikkinchisida - bu ta’sir qanday, qanday usullar bilan amalga oshiriladi. Ushbu ma’nolarni aniq ajratish uchun terminologik aniqlik kiritish kerak: birinchi holda "jismoniy mashqlar" atamasini, ikkinchisida "mashq qilish usuli (yoki texnikasi)" atamasini qo‘llash maqsadga muvofiqdir.
Bola tomonidan amalga oshiriladigan vosita harakatlari xilma-xil: bu mehnat, modellashtirish, rasm chizish, musiqa asboblarida o‘ynash, o‘ynash faoliyati va boshqalar. Uning harakatlarining yaxlitligi, ajralmas harakatlar bilan birlashtirilganligi, hayotga faol munosabatda bo‘lishida namoyon bo‘ladi.
Jamiyatni va jismoniy tarbiyani rivojlanishi, jismoniy mashqlarni mehnat va harbiy ish bilan o‘zaro bog‘liqligi yuqolib bordi. Bu murakkab harakat faoliyatidan ayrim mashqlar (turli masofalarga yugurish, uzoqqa uloqtirish, uzunlikka sakrash…) ni ajratib olish va ulardan jismoniy tarbiya maqsadlarida foydalanish imkonini berdi. Shunga o‘xshash nishonga otadigan bo‘ldilar…Mashqlarni alohida bo‘linib, ajralib chiqishi endi kishilarni mehnatga, jismoniy tarbiya va sportga hamda harbiy ishga tayyorlay boshladi va bu ularni jismoniy va ruhiy rivojlanishlarini ta’minlaydi.Jismoniy harakatlar bu erkin harakatlardir. Ularni bajarish, to‘xtatish, o‘zgartirish kishi ixtiyori bilan amalga oshiriladi.
Harakat harakatlari bolaning harakatga bo‘lgan ehtiyojini qondirishga yordam beradi va shu bilan birga uni rivojlantiradi.
Jismoniy mashqlar faqat jismoniy tarbiya vazifalarini amalga oshirishga qaratilgan va uning qonunlariga bo‘ysunadigan harakat harakatlar turlarini o‘z ichiga oladi. Jismoniy mashqlarning o‘ziga xos xususiyati bu ularning shakli va mazmunining jismoniy tarbiya mohiyatiga, unga muvofiq keladigan qonuniyatlarga muvofiqligi. Masalan, yurish, yugurish, uloqtirish, suzish va hokazo jismoniy tarbiya maqsadlarida ishlatilsa, u holda ular jismoniy tarbiya vositasining ma’nosini egallaydilar, ulardan foydalanish maqsadlari bilan oqlangan ratsional shakllar ularga berilgan. Ular organizmning funksional faolligini va samarali ta’limning psixofizik fazilatlarga muvofiqligini ta’minlaydi. Jismoniy mashqlar aniqlanmagan va ularni muayyan mehnat, kundalik mashg‘ulotlar bilan almashtirish mumkin emas.Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida ishlatiladigan jismoniy mashqlar soni juda ko‘p va xilma-xildir. Ular bir-biridan shakli va mazmuni bilan farq qiladi, tarbiyachi jismoniy mashqlarni tanlashda buni hisobga oladi.